Manili Massacre: Ang Filipino sa Naratibo ng Bangsamoro

Manili/Larawan ni Alberto Bainto

NATAGTAG SA BIYAHE ang katawan ko sa haba ng paglalakbay mula sa downtown ng munisipalidad ng Carmen patungo sa Manili. Hindi ko inasahan na isang mahabang biyahe ng lubak-lubak na daan, makikipot na kalsada, at pataas-babang mga burol pala ang daan patungo sa aming pupuntahan. Inihanda ko na ang aking mga notebook sa loob ng sasakyan at sina Alberto Bainto at Sarah Matalam naman, ang kanilang mga kamera. Sakay ng isang maliit na jeep pinasok namin ang liblib na baranggay ng Manili. Sa harap naman katabi ng drayber nakaupo si Babo Guianida, edukador at guro sa Kabacan na siyang sumama sa aming tatlo patungo sa Manili. 

Mataas na ang araw nang makarating kami sa baranggay. Sinalubong kami ng mga kagawad at ilang residente ng Manili upang magbigay din ng kanilang kuwento tungkol sa Manili Massacre na naganap halos apat na dekada na ang nakalilipas. Naging tanyag ang pangyayaring ito sa Manili dahil isa ito sa mga naging dahilan ng pagtatag ng Mindanao Independence Movement at ng ilan pang grupo na nagnanais ng kalayaan ng mga Moro sa kolonyal na pamamalakad ng Pilipinas sa Mindanao, Sulu, at Palawan. Nais ko kasing madalaw ang Manili bilang bahagi ng aking ‘edukasyon’ sa Bangsamoro. Nais kong malaman ang kuwentong ito na tila nais nang kalimutan ng taumbayan, ng gubyerno at kung maaari lang ay nais na ring burahin sa kasaysayan. Sa Maynila, kahit ang mga kaibigan kong Moro ay hindi alam ang Manili. Ni sa loob ng mga silid-aralan sa lahat ng bahagi ng Pilipinas hindi ito binabanggit. Wala rin akong mahanap sa internet na mga artikulo na naisulat tungkol sa nasabing insidente na kumitil sa halos walumpung Maguindanaon. Sa panahong ito na lumagda sa isang kasunduan pangkapayapaan ang gubyerno at ang MILF—imoral ang mangusap ng anumang hindi umaakma sa Framework Agreement; kalaban ng ‘kapayapaan’ ng Framework Agreement ang maging kritikal at halughugin ang nakaraan at mangusap ng may kinalaman sa ‘kalayaan’, ‘self-determination’, ‘MNLF’. Ang sinumang mangangahas na tumawid sa hangganan ay may nakalaan nang pantukoy ang sanlibutan, ang mga institusyon ng pamahalaan: ‘mananabotahe’, ‘war freak’, ‘warlords’, ‘pseudo-peace advocates’, 'kalaban ng kapayapaan' at hindi matatapos ang listahan. Ito ang kulturang umiiral sa kasalukuyan. “Tyranny does not come only from men,” at minsang nangaral si Salah Jubair sa kanyang aklat. “There is tyranny of time, there is tyranny of ideas, there is tyranny of numbers.” At sa usapang 'kapayapaan' ngayon mayroon na namang mga naratibo ang nais na patahimikin. 

Patungo sa masjid/Larawan ni Sarah Matalam

Pataas ang lupa patungo sa masjid. Sa bungad isang mataas na puno ng kaimito ang sumalubong sa amin sa lugar kung saan naganap ang masaker. Nasa Sitio Bual ang dating masjid. Wala nang natira sa anumang dating istruktura ng masjid at naabutan pa namin ang isang lalaki na nagtatabas ng mga damong ligaw sa dating sahig ng bahay-sambahan. Tanging ang mga haligi na lamang ng masjid ang natira.

Tila isang koral ang tanging nalalabi pa sa dating masjid ng Sitio Bual. Naupo kami sa isang makapal na konkreto na isa sa mga haligi ng dating masjid. “Hindi talaga ito bahagi ng masjid,” ang paliwanag sa amin ni Manong Abubakar, dating kagawad ng baranggay at siya rin ang isa mga taga-Manili na maglalaan ng oras para ikuwento muli sa amin ang pangyayari. “Itinayo lang ito ng militar matapos ang masaker para hindi tumagas ang dugo at lumabas sa masjid. Hanggang bukong-bukong ang dugo sa loob ng masjid.” Ipinaliwanag ni Manong Abubakar sa amin ang nangyari matapos ang insidente, siya muna ang tumayong taga-kuwento habang hinihintay pa namin ang pagdating ng lalaking nasa loob daw mismo ng masjid nang maganap ang insidente. Sa maliit na kuwadrado na iyon inihelera ang dose-dosenang bangkay. Sa bahaging ito ang mga lalaki at du’n naman ang mga babae, paliwanag ni Manong Abubakar. At dahil masyadong marami ang mga katawan at maliit ang espasyo, iyong bangkay ng mga matatandang lalaki ay pinabukaka na lamang at sa pagitan ng mga hita nila inihilig naman ang mga ulo ng mga bangkay ng mga batang nasawi. Halos pitumpo o higit pa ang mga katawan na mga bata, babae at matatandang Moro ang naiwanan ng karahasan na ito—wala nang nagbilang at nagtala ng mga pangalan dahil nagmamadali rin ang lahat na makatakas sa Manili noong araw na iyon ng Sabado. “Saan po inilibing ang mga bangkay?” ang tanong ko kay Manong Abubakar. Malabo ang naging sagot niya at hindi ko nauwaan ang tugon niya sa magkahalong Maguinadanao at Filipino. Inulit na lamang ni Mang Abubakar ang kuwento kung paano inihanay ang mga duguang katawan pagkatapos.

Ang tanging nalalabi sa masjid. Dito rin inihimlay ang mga katawan ng mga biktima/Larawan ni Sarah Matalam

Dumating si Manong Sammy Nagli na siyang hinihintay ng lahat. Si Manong Sammy kasi ang ilan na lamang sa nalalabing survivor ng Manili Massacre. Siya na ngayon ang magpapatuloy ng kuwento ni Manong Abubakar. Dumating na rin ang mga usyoso at nakinig sa kanyang kuwento. Alam ko na matagal nang alam ng mga usyoso ang kuwento ng Manili ngunit siguro, naisip ko, isang pambihirang karanasan na ilahad muli ang kuwento sa tenga ng mga estranghero na tulad namin na nagtungo pa sa Mindanao para lamang alamin ang kuwento ng Manili. Lahat ng tao, maging kami ni Sarah at Alberto ay pumasok na sa parisukat na dating masjid. Nagsimulang magkuwento si Manong Sammy at bukas naman siyang sagutin ang aming mga katanungan.

Tirik na tirik na ang araw sa umagang iyon ng Linggo at mahinahon na umiihip sa aming mga katawan ang hangin nang simulan ni Manong Sammy ang kuwento ng Manili.

Miyerkoles pa lamang nang makatanggap si Datu Usman ng liham sa opisina ng munisipyo ng Carmen na nag-uutos na tipunin ang lahat ng mga mamamayan sa masjid ng Sitio Bual at sa paaralan ng Manili sa darating na Sabado ng umaga. Nagtatrabaho noon si Datu Usman sa munisipyo. Ang liham ay mula kay Captain Langgam at Lieutenant Lagatus ng Philippine Constubulary. Dumating ang balita sa Manili tungkol sa pagtitipon. Ordinaryong araw at abala ang lahat sa kani-kanilang gawain bagaman nakararating na rin sa liblib na baranggay ang kuwento ng karahasan ng mga Ilaga sa Upi at iba’ibang bahagi ng Cotabato at Lanao. Binatilyo pa si Mang Sammy noon at kararating lang niya sa Manili upang maghatid ng mga mais na inani. Ang ama niya ang nagsabi sa kanya na huwag nang lumabas ng Manili pagka-Biyernes dahil may pagtitipon kinabukasan ng umaga sa masjid. Sumunod naman sa utos ng ama si Manong Sammy. 

Natanggap ni Hajji Yusof Nagli, ang community leader ng baranggay Manili, ang utos mula sa liham. Hindi naman siya ang kapitan-de-baranggay ngunit kinikilala siyang 'elder' ng komunidad kaya sa kanya dinala ang liham. At dahil mula nga naman sa munisipyo, sa mga sundalo ng gubyerno ng Pilipinas ang utos, bakit hindi ka naman susunod. Dumaan ang Biyernes naghanda na ang lahat para sa pagtitipon kinabukasan. Wala pa ring nakaaalam kung para sa saan ba talaga ang pagpupulong. At nu’ng Sabado ng madaling-araw, matapos ang sambahayang, tinipon ang mga taga-Manili sa paaralan ng baranggay at iyong iba, sa masjid sa Sitio Bual, ang masjid sa tabi ng malabay na puno ng kaimito. Dahil ang ibang mga kalalahikan ay nasa bukid pa at nagsasaka -- mga bata, babae, at mga lolo at lola ang nakarating sa ‘pagtitipon’ sa loob ng masjid. 

Manong Sammy/Lawaran ni Bainto

“Para saan ho ang meeting?” ang tanong ko kay Manong Sammy. 

“May hinahanap sila sa Manili,” tugon ni Mang Sammy. 

Pagtataka. Ito ang naramdaman ng mga tao sa paaralan at sa masjid. Pagtataka dahil bukod sa mga sundalo ng mga Filipino may mga sibilyan din silang kasama at may hawak na mga baril bukod pa sa mga bagong mukha sila sa komunidad. Ang iba ay namumukhaan nila na mula sa katabing baranggay na Arunan, pero hindi sila sigurado. Pagtataka rin dahil hindi nila alam kung para saan ba ang pagtitipon at kung bakit kailangan silang tipunin lahat pati mga bata at matatanda. Alas-kuwatro ng madaling-araw nang sinimulan silang tipunin lahat sa paaralan at sa masjid. Ang iba ay may mga gawain pa sa bukid at sa kanilang mga tahanan, may mga aning mais na kailangan pang dalhin sa palengke. Aligaga at maingay sa loob ng masjid at paaralan habang naroroon sila sa loob at napalilibutan ng mga sundalo at ng mga bagong mukha. Apat na oras silang naghihintay sa loob ng mga gusaling ito.

Alas-siyete ng umaga nang ipahayag ng pinagsanib na puwersa nina Capt. Langgam, Lt. Lagatus at ng mga kasapi ng Ilaga na mula pa sa malayong Upi ang kanilang pakay sa Manili. Naririnig ko ang pagtunog ng kamera ni Sarah—at ito ang tanging ingay na nagmumula sa kanya. Natahimik ang lahat sa amin at patuloy sa pagsasalita si Manong Sammy. Marahan pa rin ang paghihip ng hangin na nahahalinhinan ng ingay ng pagkikiskisan ng mga dahon sa puno ng kaimito na nakatunghay lang sa amin. Hinahanap ng mga Filipinong sundalo at ng mga Ilaga ang isang tao: si ‘Mr. Enalang’ at hinihiling nila sa komunidad na ilabas ang machine gun, isang armalite at ilang baril na itinatago ng mga tao sa komunidad. Tumanggi ang mga tao. Hindi dahil sa ayaw nilang ilabas ang mga baril na hinahanap kundi wala namang baril sa kanilang komunidad dahil ang mga tao sa Manili ay mga magsasaka, nagtatanim ng mais, at namumuhay sa kung anuman ang ibibigay sa kanila ng isang adlaw. Ngunit kilala nila kung sino si Enalang, at hindi nila itatanggi ito. Nagpumulit ang mga Filipinong sundalo at mga kasapi ng Ilaga sa kanilang nais. Nagsimulang umiyak ang mga bata sa loob ng masjid at paaralan dahil kanina pang alas-kuwatro ng umaga sila naroroon at mag-aalas-otso na.

Nagbanta ang mga estranghero. Sa loob ng isang oras at hindi pa nailalabas ang mga armas at si Enalang, papatayin silang lahat. At tulad ng inaasahan, ano pa ang dapat mong maramdaman kung tataningan na ang iyong buhay at bibigyan ka lamang ng isang oras? Nakiusap si Hajji Yusof Nagli sa mga lalaki sa labas ng masjid. Doon sa kung saan siya nakikiusap sa mga sundalong Filipino at mga kasapi ng Ilaga natatanaw siya ng lahat sa loob ng masjid. Paano kami maglalabas ng mga armas kung wala naman talagang mailalabas? Si Enalang, tatlong kilometro pa ang layo ng bahay niya mula rito sa Manili at du’n siya sa malayo, sa Rio Grande de Mindanao malapit. Kulang ang isang oras. Bakit kayo humihingi ng imposible sa amin sa isang oras bilang katubusan ng aming mga buhay?

Ang pader na itinayo ng militar para hindi tumagas palabas ng masjid ang dugo sa nagpatung-patong na bangkay/larawan ni Bainto

At umalingawngaw ang isang putok. Ayon kay Mang Sammy-- d’yan, d'yan banda bumagsak na lamang siya at duguan—si Hajji Yusof Nagli, ang lider ng kanilang komunidad na nakikiusap kani-kanina lamang. At nagkagulo sa taranta ang lahat sa loob ng masjid. May putok ng baril sa labas. Ang mga tao sa loob ng paaralan na nakarinig din ng putok ay nagtakbuhan papalabas ngunit ang ilan ay naiwanan sa loob. Ang mga nagtakbuhan sa labas pinaputukan at isa-isang tumumba habang papalayo sa paaralan. Ang mga nagpaiwan kinandado ang mga sarili sa loob at kahit na anong pilit na puwersahin ng mga nasa labas hindi nila kaagad napasok. Malabo ang bahaging ito ng kuwento ni Mang Sammy dahil may mga nakaligtas sa mga nanatili sa loob ng paaralan. Malabo dahil hindi ko alam kung pakikinggan ko ba ang bawat salita na lumalabas sa kanyang bibig o pagmamasdan ko ang kanyang mga mata - o ituon ko ang aking tingin sa mataas na puno ng kaimito sa tabi namin. May mga sakit na ayaw kong dalhin sa akin at hayaan kong manatili sa aking kaluluwa at dadalhin ko pabalik sa amin sa Maynila. Nagpatuloy si Mang Sammy sa kanyang kuwento, makinig man ako o hindi. Ngunit ang mga nasa loob ng masjib—sa loob ng banal na lunan ng mga taga-Manili kung saan sila nagsasambahayang—hindi na nila nagawang makalabas at wala naman silang pinto at bintana sa isasara para ikulong ang sarili sa loob.

Hindi ko na ako nakarinig ng anumang ingay mula kay Sarah. Iniiwasan ko rin siyang makita at mabasa ang kanyang mukha. Isang Maguindanaon si Sarah mula sa Pagalungan. Naupo kaming lahat sa makapal na pader at doon naman nakatungtong si Mang Sammy habang nagpapatuloy sa pagkukuwento. Naaalala pa ni Mang Sammy ang lahat dahil naroroon siya sa loob ng masjid. Binatilyo na siya noon at kasama niya rin ang kanyang kamag-anak at kapitbahay sa loob.

Kaimito sa harap ng masjid/Larawan ni Matalam

Ang unang granada na inihagis sa loob ng masjib at lumapag sa pagitan ng mga hita ng isang babae. Nang sumabog ito napigtal sa katawan ng babae ang dalawa niyang binti at nagtalsikan sa kisame ang mga utak at laman-loob ng katabi pa niyang mga babae. Patuloy na pinagbabaril ang masjid at ang mga tao sa loob. Patuloy ang paghagis ng mga granada mula sa labas. Nagkalasug-lasug ang mga laman ng mga tao sa loob at nagtalsikan sa pader ang ilang bahagi ng kanilang mga katawan, sa kisame ng masjid. Alam mo, ikaw na marahil isang hindi Muslim, sa amin, nililinis muna namin ng ilang bahagi ng aming mga katawan bago magdasal; hinuhubad namin ang aming mga sapatos at tsinelas sa tuwing papasok sa loob ng masjid.

May ibang nakatakbo papalabas ng masjid at doon na rin sila pinagbabaril at bumagsak sa harapan. Masuwerte ako, ang dagdag ni Mang Sammy, dahil nag-Boy Scout ako sa elementary at mabilis akong nakatakbo. Hindi siya tumakbo ng diretso kaya nahirapan din silang sapulin siya ng bala. Matapos ang mga pagsabog pumasok sa loob ng masjid ang mga Filipinong sundalo at mga Ilaga. Hanggang bukong-bukong ang dugo sa loob ng masjid. Hindi mo malaman kung kaninong bahagi ng katawan ang kanino. Umabot at dumikit sa kisame at sa mga pader ang mga pirasong laman ng mga tao. At yung iba na gumagalaw pa ay pinagbabaril ng mga Ilaga at tinutusok ng bolo. At matapos iyon, tinanggal nila ang kanang tenga ng ilang bangkay ng lalaking Muslim. Apat ang nakita ni Mang Sammy. Ngunit ang Ilaga, alam naman natin (o alam mo ba talaga?) ay nabubuhay sa katapangan - sa kung gaano karaming tenga ang maipon nila ganoon katindi ang kanilang katapangan.

Sabado ng umaga iyon, alas-otso, ika-19 Hunyo, 1971. Tirik ang araw at patuloy na umiihip ang mga hangin mula sa mga kaparangan sa paligid. Maingay ang pakikiskisan ng mga dahon sa puno ng kaimito. May isang salita na nahihirapan akong palabasin sa aking bibig pagkatapos ang kuwentuhan kay Mang Sammy: hustisya. Kinabukasan ng Lunes, ayon sa isang mensahe na ipinadala sa akin ng isang kaibigan sa Maynila, lalagdaan na ng pangulo ng mga Filipino ang isang batas na magbibigay ng kompensasyon at pagkilala sa mga naging biktima ng rehimeng Marcos. Bahagi raw ang paglalagda sa selebrasyon ng EDSA People Power ng mga Filipino. Paano mo nga ba idudulog sa mesa ng isang Moro ng Manili ang kompensasyon at hustisya na mula sa mga Filipino na hindi mo binabayaran sa kanila ang dignidad, ang kanilang pagkatao, ang kinilang pagdadalamhati?

Ipinakikita sa amin ni Manong Abubakar kung paano isinalansan ang mga bangkay pagkatapos/larawan ni Bainto

“Saan po inilibing ang mga katawan,” at inulit ko ang aking katanungan. Napakaraming bangkay ang kinailangan na ilibing noon ng mga taga-Manili. Naisip ko kasi, sa gitna ng mga kaparangan saan kaya nila inihimlay nang mabilisan ang kanilang mga kapitbahay at kamag-anak. Sumabad muli sa Manong Abubakar at inulit ang kanyang pagpapaliwanag. Nagsalita na muli si Sarah at inulit ang tanong, nahalata niya siguro na hindi ko na naman naunawaan ang sagot sa akin ni Manong Abubakar.

“Dito na rin. Dito ang mga lalaki at bata at doon naman ang mga babae,” ang paliwanag ni Manong Abubakar.

“Dito na rin? Sa kinatatayuan natin ngayon?” Ang gimbal kong tugon kay Manong Abubakar. Napatingin kami ni Sarah sa lupa na aming inaapakan. Gusto ko sanang humakbang papalabas ng kuwardradong dating masjid dahil nasa ilalim pala ng mga paa namin ang mga bangkay. Sa mga Tagalog, sa amin sa Maynila, hindi mo inaapakan ang puntod ng mga patay.

Iyong ibang mga taga-Manili na survivor, dagdag ni Manong Sammy, nu’ng namatay na sila kahit nandu’n sila sa Pagalungan, sa Kidapawan, dito nila pinipili na ilibing na hinihiling nila sa kanilang mga kamag-anak; nais nilang ibalik sila Manili at doon ihimlay. 

Nangahas akong tanungin si Manong Abubakar tungkol sa ‘hustiya’. Dahil ano pa nga ba ang dapat mong itanong matapos ang isang mahabang kuwento ng karahasan ng mga Filipino sa mga Moro kundi kung nabigyan na nga ba sila ng hustisya at kung paano matutulungan, kung paano makakamit ang hustisya. At ipinaliwanag ko na tila may batas na lalagdaan ang aming pangulo para bigyan ng kumpensasyon at kilalanin ang mga naging biktima ni Marcos, ng mga paglabag sa karapatang pantao noong Martial Law. Napatingin sa akin si Manong Abubakar. Marahan siyang nagpaliwanag at tulad ng mga Moro na nakasasalamuha ko sa paglalakbay na ito sa mga nagdaang araw, magalang silang sumasagot sa akin gaano man marahil ka-impertenente ang aking mga katanungan. Sa akin na mula sa malayong Maynila, na isang Filipino.

Pabalik sa Kabacan, dala-dala ko pa rin sa aking sarili ang kapangahasan ko sa pagtatanong ng hustisya sa harap ni Manong Abubakar. Hindi; marahil hindi iyon ang pinakasaktong tanong na marapat at moral na ipataw sa Manili. Sana hinalukay ko na muna sa aking sarili ang sagot sa tanong na bumabagabag sa akin habang nakikinig sa kuwento ni Manong Sammy tungkol sa Manili, paulit-ulit na itinatanong ko sa aking sarili: Mayroon nga bang kapayapaan kung walang kalayaan? May mga bagay na hindi naman na kailangan pang hingiin, na dapat matagal nang naririyan tulad ng kalayaan, hustisya, kasaysayan, at identidad. Ilang Moro pa para maging Filipino ka? ang tanong ko sa aking sarili. At naisip ko bilang pagpapatawad na rin sa aking kapangahasan at katampalasanan: hindi lang naman siguro ako ang tanging Filipino na palaging may saliwa at impertinenteng tanong sa harap ng isang Moro.

Kagan ng Davao Gulf

NAGSIMULA NA NOONG isang linggo ang paglalakbay ko at ng aking kaibigan na photographer na si Alberto Bainto para sa isang proyekto upang mas lalo pang maunawaan ang Bangsamoro sa pamamagitan ng pangangalap ng naratibo - sa salita, sa mga kuwento, at imahen - ng mga kapatid nating Muslim sa Mindanao, Sulu, at Palawan na naghahangad ng kapayapaan at kalayaan at gayun din ang matiwasay na pamumuhay. 

Nagsimula kami sa Davao City at inaasahang magtatapos sa Palawan. Ang paglalakbay na ito ay upang mapuntahan ang labingtatlong komunidad (o labing dalawa lamang dahil ang Tausug ay minsan na itinuturing din na isang 'nasyon' at hindi isang ethnolinguistic group ng Sulu/Bangsamoro) ng Moro sa Mindanao, Sulu, at Palawan sa loob marahil ng ilang buwan. 

Nagsimula kami sa mga Kagan, ang Moro ng Davao Gulf. Matatagpuan ang mga komunidad ng Kagan sa Davao mula Mati hanggang sa Toril sa Davao City. Sa tuwing makakausap mo ang mga Kagan nais nilang ipakilala ng kanilang mga sarili na "Peace-loving Moros ng Davao" dahil namumuhay sila sa katiwasayan at kapayapaan kasama ng mga Kristiyano, Mandaya, at Mansaka. Laging itinutuwid ng mga Kagan ang pag-aakala na sila ay mga 'Kalagan'. Ayon sa mga Kagan, iba ang mga Kalagan sa Kagan dahil ang huli ay 'non-pork eater' na mga Muslim. 

Nanatili kami ng ilang araw ni Bainto sa isang komunidad ng Kagan sa Pantukan, Compostella Valley. Isinusulat ko ang aking paglalakbay sa komunidad ng mga Kagan Moros ngayon na naririto kami at nagpapahinga sa General Santos City para sa paghahanda na rin sa susunod na komunidad ng Moro na dadalawin namin para sa aming proyekto. Nais ko ring ibahagi ang ilang larawan na mula sa mga lente ni Bainto.

 Moros of Davao Gulf/Photo by Alberto Bainto
(http://alberto.is/ontheroad/)

S

Kagan Moros of Davao Gulf/Photo by Alberto Bainto
(http://alberto.is/ontheroad/)

Kagan Moros of Davao Gulf/Photo by Alberto Bainto
(http://alberto.is/ontheroad/)

Kagan Moros of Davao Gulf/Photo by Alberto Bainto
(http://alberto.is/ontheroad/)

Kagan Moros of Davao Gulf/Photo by Alberto Bainto
(http://alberto.is/ontheroad/)

Kagan Moros of Davao Gulf/Photo by Alberto Bainto
(http://alberto.is/ontheroad/)

Si Manang Ray - siya ang aming hostess at nanirahan kami sa kanilang tahanan ng ilang araw. Kagan Moros of Davao Gulf/Photo by Alberto Bainto
(http://alberto.is/ontheroad/)

Ang tawag ng lahat sa kanya ay 'Ina'. Nagbigay siya ng napakaraming kuwento sa amin tungkol sa mga Kagan noong panahon ni Marcos, ni Cory at ang kanyang makulay na kabataan bilang isang Kagan, Muslim, at ina ng kanyang mga anak. Ito ay kuha ni Bainto sa kanyang tahanan. Kagan Moros of Davao Gulf/Photo by Alberto Bainto
(http://alberto.is/ontheroad/)

Lahat Tayo Naghahanap ng Espasyo para Sa Ating Sarili – Iyong sa Atin Lamang

ITO AY PARA sa ating lahat na hindi mapalagay sa iisang lugar.

“Saan ka ba talaga patungo ?” Ito ang nakikita kong tanong sa mga mata ng aking nanay nang isang araw dumating na lamang ako sa Maynila mula sa Cebu noong Agosto. Walang pasabi, walang hiniling na pagsundo sa pantalan o masigabong pagsalubong sa amin sa Luzon Avenue. Ganito lang talaga siguro ako, nagtutungo sa isang lugar, nananatili roon, at malao’y hindi rin nagtatagal. Lumilisan kapag nasasaktan at minsan, hindi na nililingon ang lugar at ang mga taong nakilala sa lugar na binisita.

“Saan ka ba talaga patungo?” Ito rin ang tanong sa akin ng nanay ko nang sa loob ng nagdaang mga taon palipat-lipat na ako ng trabaho at wala akong tinagalan. Hindi na raw ako bumabata at paano ko raw pinaghahandaan ang pagtanda ko. Natawa ako, naisip ko, siguro dahil nakikita ng nanay ko na palagi akong nag-iisa, na wala pa akong asawa at iniisip rin ng nanay ko siguro, marahil, dahil sa ugali kong lumilisan at palaging nag-iisa sa lahat ng bagay at mga gawain. Hindi tulad ng mga taong nasa edad ko na kasalukuyan. Ang palagi ko namang sinasabi sa aking nanay na tatlumpu’t tatlong taon na ako  at ang mga taon na lilingunin ko mula ngayon ay mga taon na ginugol ko sa pagtalima sa responsibilidad sa aking pamilya; at totoo naman na sinubok kong balansehin ang oras sa pagsusulat at pagtatrabaho sa opisina. Dahil kailangan. Dahil hindi naman ako ipinanganak na may kaya sa buhay, hindi rin naman kami ‘middle class.’ At sa edad kong ito na halos lahat ng mga kapatid ko ay may kanya-kanyang nang pamilya, nais ko naman sanang tahakin ang landas na ninanais ko sa aking buhay, sa aking sarili—ang hanapin ang espasyo para akin, iyong sa akin lamang. At ibinabalik ko sa aking nanay ang sagot sa tanong niya, na hindi na ako talaga ako bumabata ‘nay at nais ko nang tahakin ang landas na para sa aking buhay, sa aking sarili. Nabubuhay tayo para sa ating mga pangarap at kung ano tayo sa kasalukuyan ay dahil sa ating mga naging pasiya sa ating buhay at hindi dahil sa ibang tao.

Ang hindi alam ng nanay ko marahil masaya akong nag-iisa sa buhay at heto pa: ginagawa ko ang lahat ng paraan para mahanap ko ang ligaya sa aking buhay—ano pa nga ba ang kaligayahan kundi isa rin itong pagpapasiya. Ako ang nagpapasya sa aking kaligayahan at ang lunan kung saan ako liligaya. At ang mga lunan at tao na hindi ko kinailangan sa aking kaligayahan ay malimit kong lisanin o iwanan. Abandonahin.

Sandali—bago mo bigyan ng ibang kahulugan ang malimit kong lisanin ang mga tao at lunan na hindi ko kinakailangan sa aking kaligayahan, nais ko munang ipaliwanag ang ibig kong sabihin dito. Una, hindi ako Emotional Vampire (siguro minsan sa aking buhay naging ganito ako pero pangako, sinubukan kong labanan ito sa aking sarili). Ikalawa, ang paglisan para sa akin ay hindi pagtakas, paglayo. Ang paglisan sa akin ay ang lakas na kaya kong abandonahin ang isang sitwasyon, isang kumunoy kung saan unti-unti nang nilalamon ang aking katawan, ang aking sarili at pagkatao. Kaya kong talikuran—hindi, hindi talikuran—kaya kong harapin at hanapin ang lunan kung saan ako liligaya.

Emotional Vampire. Ito ang sakit na malimit na dumapo sa ating hindi mapalagay sa iisang lugar at dapat nating iiwasan. Marami nito sa kasalukuyan at marapat silang iwasan. Iwasan dahil wala silang kinalaman sa iyong kaligayahan. Emotional Vampire iyong mga kalungkutan na nagsakatawang-tao at sumusugod sila sa pinakamalungkot na oras ng ating pag-iisa, at alam nila ang mga oras na iyon dahil tulad natin, buhay din sila sa mga oras na iyon at matindi ang kanilang pangangailangan. Mag-iingat tayo sa Emotional Vampire dahil hindi natatapos ang kanilang gutom, sisipsipin nila hanggang ang pinakalatak na dugo at kaligayahan sa iyong kaluluwa; sila iyong mga tao na isinisisi nila sa iba ang kanilang kalungkutan, iyong mahina ang pagkatao at naghahanap ng ibang tao na masasandigan sa simula pero ang totoong pakay pala ay ang iyong kaluluwa, ang iyong kalungkutan, at ang masaklap alam din nila ang gutom na iyong nararamdaman dahil kilalang-kilala rin nila ang gutom na ito, dahil pareho kayong nakararamdam ng kalungkutan sa pag-iisa.

Paano maiiwasan ang mga Emotional Vampire? Una, dapat iwasan nating mga hindi mapalagay sa iisang lugar ang maging katulad nila sa pamamagitan mismo ng paglayo sa isang Emotional Vampire. Ang nakagat ng bampira ay nagiging bampira na rin. Iwasan ang mga taong naghahanap ng audience ng kanilang miserableng pag-iisa, dahil miserable ang tingin nila sa kanilang sariling pag-iisa, dahil malungkot silang kasama ang kanilang sarili sa kanilang pag-iisa. Minsan, inaakala natin na ang kanilang paglalantad ng sariling kahinaan at kalungkutan ay isang paraan ng pagbubukas ng loob sa atin at isang paanyaya sa intimacy ngunit ang totoo, heto: kailangan lang nila ng audience, ng taong buong-buo, nag-iisa at masaya at nang sa gayon masipsip nila ang kung anuman ang nalalabi pa sa ating sarili at kaluluwa. Nabubuhay sila sa hilab ng ating tiyan sa gutom ng pangangailangan na may kasama, may katuwang.

Ito ay para sa ating lahat na hindi mapalagay sa iisang lugar. 

Lahat tayo, na hindi mapalagay sa iisang lugar ay minsan din naging bampira sa ating buhay. Ngunit itinatanong ba natin kung ilang tao na ang nasaktan natin at binalikan natin pagkatapos upang ibalik ang kinuha natin sa kanila? Ang pagsa-sauli, ito ang isang paraan ng pagtakas sa pagiging bampira. Ang pagtatanong sa sarili, ang pag-ungkat sa sariling konsensiya, dito mo malalaman na hindi ka na bampira at hindi ka naman talaga naging bampira. Hindi ka basta magsasabi ng, "Patawad, malungkot lang ako at maraming problema noong panahon na dumating ka sa buhay ko." Hindi, hindi ang biktima ang dumarating sa buhay ng bampira - ang bampira ang naghahanap ng kusang biktima. Hindi ka basta hihingi ng tawad bilang bampira, hindi sapat ang tawad. Kailagan mong may isauli - at kung wala ka nang maisauli, walang nang nalabi pa sa nakuha at nakamkam mo bilang bampira, mananatili ka nang bampira - iyon lamang ang paraan para maitawid mo ang araw-araw ng iyong buhay hanggang sa iyong pagtanda, sa iyong pagpanaw. Huli na ang lahat. 

Tandaan: tayong hindi mapalagay sa iisang lugar huwag nating dadalhin sa lunan na patutunguhan natin kung anuman ang iniwanan natin sa nilisan na lugar. Huwag mong dadalhin ang sakit, ang lungkot at ipapasa mo ito sa mga bagong tao na makikilala mo sa bagong lugar. Tandaan: ang mga bampira, lumilisan sa kanilang pinagmulan hindi para harapin sa katapangan ang kanilang kaligayahan kundi para talikuran ang kanilang pagkatao.

Ang mga bampira, hindi nila kilala ang kanilang mga sarili dahil hindi nila nauunawaan ang kanilang mga kalungkutan—tulad natin, kilala rin nila ang sarili nilang gutom pero hindi nila ito nauunawaan. Ang talino at pagtuklas ay para lamang kasi sa matatapang. Kaya tayong hindi mapalagay sa iisang lugar, dapat nating tandaan, kilalanin natin ang ating mga sarili at paninindigan natin ang lahat-lahat na matutuklasan natin sa ating mga sarili. Gaano mo ba kakilala ang iyong sarili?

Tulad nga ng sinabi sa akin noon ng isang kaibigang makata hindi sinusukat ang paglalakbay kung gaano ka na kalayo sa iyong pinanggalingan kundi kung gaano ka na kalapit sa iyong patutunguhan. Hindi kasi lahat ng dumarating sa ating buhay ay talagang naririyan sa ating harapan, ang mga bampira, nananatili sila na nakakulong kung saan sila nagmula dahil iyon ang sumpa.

Sa darating na Biyernes lilisanin ko na namang muli ang Maynila at magtutungo sa malalayong lugar sa Mindanao at Sulu. Hindi pa ako nagpapaalam sa aking nanay at tiyak na hindi niya ako papayagan. Iniisip ko na ang paliwanag ko sa kanya bago umalis—hahanapin ko lang ang kaligayahan, ang aking sarili, ang kalayaan. Nakagat yata ako ng bampira at tila hindi yata nahilom ng karagatan sa pagitan ng Cebu at Maynila at ng limang buwan ang sugat sa aking kaluluwa.

Ito ay para sa ating lahat na hindi mapalagay sa iisang lugar. Lahat naman siguro, bampira at potensiyal na biktima ng mga bampira, naghahanap ng espasyo na para sa ating sarili - iyong espasyo na para sa atin lamang.  

Unang Salang: 'Ang Mga Maharlika' sa Writers Bloc, Inc.

NATAPOS KAHAPON ANG meeting ng Writers Bloc, Inc. mga bandang alas-singko ng hapon at binasa ng mga kasama at kaibigan kong mandudula ang aking bagong dula na ipapasa ko bilang entry sa 2013 Virgin Labfest sa Cultural Center of the Philippines ngayong Hulyo. Hindi na ako kuwalipikado para sa one-act play sa nasabing festival (lahat ng may apat o higit pang dula na naipalabas sa taunang Labfest ay hindi na maaari pang makasali sa one-act play category) kaya ang bago kong dula ay isang ganap ang haba (full length play).

Ito rin ang kauna-unahang pagkakataon na nabasa ng ibang tao ang aking bagong akda. Ito rin kasi ang unang dula na naisulat ko mula noong Enero, 2009. Ang huling dula na naisulat ko at naipalabas din sa Virgin Labfest noong taon ding iyon ay ang ikatlo sa aking 'Ranaw Trilogy', Ang So Sanggibo a Ranon na Piyatay o Satiman a Tadman, na natapos kong isulat sa Cebu City. 

Ang Mga Maharlika ang pamagat ng aking dula at naging madugo ang pagbasa at ang mga komento ng aking mga kasamang mandudula. Nagpapasalamat naman ako sa oras na inilaan nila sa pagbabasa at sa mga perspektibo na tiyak na makatutulong sa akin sa pag-rebisa ng akda. Matapos ang pulong nagtungo ako sa UP Diliman at naglakad-lakad matapos ang huntahan sa isang kasama. Pilit kong iniisip at tinitimbang ang mga puna na iginawad ng mga kaibigan kong makata sa aking akda.

Ang Mga Maharlika ay tungkol kay Ferdinand Marcos at sa 'kabit' niya noong si Dovie Beams. Sa paglalakad ko (ganito ang ginagawa ko kapag nababagabag ako ng isang damdamin o kaisipan, naglalakad ako nang naglalakad) isang bagay ang naging klaro sa akin na siyang tatahakin ng aking dula: hindi talaga ako papanig kay Marcos at sa samu't saring mito na nililikha ng kanyang pamilya (at niya mismo!) ngunit ambivalent naman ako sa 'Marcos' na kinagisnan ko na mula sa mga kontra niya sa pulitika (si Ninoy Aquino halimbawa), ng mga naging biktima ng Martial Law, ng Kaliwa.  Mula sa klarong perspektibong ito sisimulan ko ang rebisyon ng aking dula at doon ko rin huhugutin ang tapang upang ipagtanggol ang aking akda.

"Maraming danger ang dula mo, kapatid," ang puna ng isang kasama ko nang pauwi na kami at inihatid niya ako sa Unibersidad ng Pilipinas. "I like the entertainment and the play itself - but I totally disagree with the play," ang dagdag pa niya. Nagkaroon kami ng maikling huntahan kung bakit. At tulad ng inaasahan, na marami naman sa atin ngayon (at dapat lang!) ayaw niya kay Marcos at hindi siya kumportable marahil sa mga eksena na namimigay ng amerikana niya si Marcos at si Imelda bilang kawawang 'asawa'. Ipinaliwanag ko sa kanya ang intensiyon ko sa dula at nagdagdag pa na "hindi ba't ganyan naman talaga dapat ang mga dula - lagi kang ilalagay sa bingit ng kapahamakan na matisod ka at mahulog sa bangin ng pagdududa laban sa mga paniniwala at realidad na mahigpit mong mga pinanghahawakang?" Hindi, hindi pa rin talaga makukubinse ang aking kasama dahil hindi niya talaga gusto si Marcos (at dapat lang!). Ngunit ang usapan namin dagdag pa sa mga komento ng mga kasamang mandudula sa Writers Blog ay isang imbitasyon din sa akin tingnan ko ang 'form' ng dula. Marami pa rin akong dapat na matutunan sa pagsusulat ng dula at marapat lamang na matutunan ko rin ang iba't ibang estratehiya ng pagkukuwento sa entablado.

Umaasa na lamang ako ngayon na matatanggap ang aking dula na humihikayat ng bagong pagtanaw kay Marcos bilang isang pasista at korap na pangulo ng Pilipinas at sa kanyang rehimen sa Virgin Labfest 2013 kahit iisang slot lamang ang nakalaan para sa full length play sa nasabing festival.