NAALALA KO PA ang huli naming pagkikita ilang taon na ang nakalilipas sa Awarding Ceremony ng Palanca Awards. Isa siya sa mga hurado at ako naman, pinakiusapan ng isang kaibigang mandudula na samahan siya sa pagtanggap ng gantimpala. Lumapit ako sa mesa niya at bumati ng nakasanayan ng “Hello, Ma’am Ophie.” Matagal na kaming hindi nagkikita at minsan iniisip ko na kung dadalawin ko ba siya sa Unibersidad ng Santo Tomas maaalala niya pa kaya ako. Nang lumingon sa akin ang guro ganoon pa rin siya sa tuwing sasalubong sa mga dating mag-aaral na manunulat ng Santo Tomas na dumadalaw sa kanya makalipas ang maraming taon mula nang lisanin ang Unibersidad. Iisa palagi ang postura ni Ma’am Ophie sa mga babati sa kanya: hindi siya tatayo sa kanyang kinauupuan para salubungin ka, ikaw ang lalapit sa kanya at yuyukod at iaalok ang iyong pisngi sa kanyang mga halik; at siya naman, habang nakaupo, nakataas ang kanyang mga kamay at tila bukana ang kanyang katawan na naghihintay sa iyong pagpasok; ilalapat niya ang kanyang mga palad sa iyong batok o balikat at mararamdaman mo kaagad na matagal ka niyang hinihintay na dumalaw o bumalik at sa kanyang kilos na iyon sa paghalik para bang nais na niyang huwag ka nang umalis sa piling niya. Kung hindi niya suot ang Chanel niyang salamin mababasa mo palagi sa kanyang mga mata ang lugod na muli ka niyang nakita. Noong gabing iyon ng Palanca Awards, matapos ang pagbati at paghalik, ganoon pa rin ang salitang binitiwan niya sa akin: “How’s your writing? Next time ikaw naman ang mananalo.” Malayo ang mga salitang ito sa lambing ng kanyang pagsalubong at paghalik. Tall order mula sa isang guro ng Panitikan, sa Dekana ng aming Pakultad, mula sa ina ng mga Tomasinong manunulat, sa diyosa at tagapagtanggol ng Thomasian Writers Guild, mula sa isang makata. At sa aking palagay, nalugod siya sa aming pagkikita dahil hindi ako nagkamali sa aking sagot, sa inaasahan niyang sagot mula sa dating kasapi ng Thomasian Writers Guild. “Yes, Ma’am Ophie. Sasali po ako next year.”
Nang dumating sa akin mula sa Maynila ang balita ng kamatayan niya hindi ako makapaniwala na maaari pala siyang pumanaw. Hindi pinahihintulutan sa amin sa Islam ang magdalamhati kung may pumanaw ngunit hindi ko na matandaan kung ilang beses akong naiyak sa biyahe mula sa Compostela patungo sa Cebu City—nasa tabi ako noon ng drayber ng mabagal pa sa kalesang Rusco jeep at papasok sa opisina sa Lahug nang makarating sa akin ang balita. Lihim ko na lamang na pinapahiran ang aking mga luha dahil na rin sa hiya sa katabing drayber. Sa mga panahong iyon hinihintay ko rin ang tugon ng Artistic Director ng Artistang Artlets, ang student theatre guild ng aming Pakultad, na humingi ng isang dula mula sa akin at ipalalabas daw nila sa Santo Tomas. Matagal ko nang nais na maipalabas sa Santo Tomas ang aking mga dula at imbitahan ang makata. Nais ko sanang ipagmalaki sa kanya na heto na ako ngayon, Ma’am Ophie, binabasa, pinapalakpakan, at patuloy kong pag-iibayuhin ang aking Sining dahil ninanais kong patunayan sa iyo, na palagi, na mayroon akong mararating—malayo, mas malayo kaysa sa mas tila pinapaboran mo noong mga mag-aaral na nagsusulat sa Ingles; malayo kahit nagsusulat ako sa sarili nating wika.
Hindi ko talaga siya naging guro sa Santo Tomas. Mga kurso ng Literature majors ang hawak niya. Agham Pampulitika ang kinukuha kong kurso noon sa Unibersidad. Ngunit noong ika-tatlong taon ko sa kolehiyo ninais ko nang seryosohin ang pag-aaral sa aking pagsusulat. Ngunit mahirap ipaliwanag sa aking nanay noon na nais kong magdagdag ng isang kurso sa darating na semester—nangangahulugan kasi na isa na naman itong dagdag sa mga gastusin sa aking tuition fee at wala namang kinalaman ang Poetry Class sa aking disiplina. Kamamatay lang noon ng aking tatay at si Nanay lang ang nagtataguyod sa amin sa pagtitinda ng isda sa talipapa. Umaasa na noon ang aking pamilya na agaran na akong makatapos sa kolehiyo at makatulong sa pagpapa-aral ng limang nakababatang kapatid. Ngunit nais ko talagang mag-aral ng pagtula. Kaya gamit ang Olympia Typewriter na bili pa ng aking tatay sa kasama niyang construction worker sa Jeddah, lumiham ako kay Ma’am Ophie, ang aming dekana, na kung maaari, sa walang anumang bayad at sa sitwasyon ng aking pamilya maaari ba akong makapasok sa kanyang klase sa Poetry. May agam-agam akong iniabot ang liham sa staff ng Faculty Office para sa Dekana dahil natatakot akong tanggihan. Makalipas ang tatlong araw binalikan ko ang opisina, tinanong ang staff kung may tugon na ang Dekana, at hayun, inilabas niya ang liham. Nakita ko nga sa ibabaw ng mga letra na tinipa pa mula sa Olympia Typewriter ng aking Tatay ang malaking “OK” at pirma ng dakilang makata. Hindi ako makapaniwala, una nabigyan ako ng pagkakataon na makapag-aral ng Panitikan at ikalawa, ang maging mag-aaral ni Ophelia Alcantara-Dimalanta.
Naalala ko pa noong unang araw ng klase sa Poetry ni Dimalanta. Halos wala pang dalawampu ang mag-aaral na kumukuha ng Literature bilang major sa aming Pakultad. Pagpasok ko sa klase ipinakita ko kaagad ang liham at inanyayahan niya akong maupo. Tinapos ko ang buong semester na ‘sit-in’ student sa kanyang klase. Bagaman tumataas na noon ang demands ng mga major subjects ko sa Agham Pampulitika, nagagawan ko ng paraan na hindi makaliban sa kanyang klase. Nais kong suklian ng pagpapakita ng sigasig at dedikasyon ang pagpayag niya na makadalo ako sa kanyang klase na libre.
Noong taon ding iyon, sa kauna-kaunahang pagkakataon sa aking buhay nakilala ng ibang tao ang aking likha. Nagwagi ang aking maikling kuwento sa Gawad Ustetika, isang patimpalak-panulat sa Unibersidad ng Santo Tomas. Ipinasa ko noon ang kuwento ko tungkol sa Balanguiga Massacre, na siyang ring final requirement paper ko sa klase ko sa Retorika, isang minor subject namin sa Agham Pampulitika. Naalala ko noon ang guro ko sa Retorika nang isinauli na niya ang mga papel sa amin. Huli niyang tinawag ang aking pangalan at pinalapit niya ako sa mesa niya.
“Ikaw ba ang sumulat nitong kuwento?” may pagdududa niyang tanong sa akin habang diretsong nakatingin sa mga mata ko. Kinabahan ako at wala naman akong alam na saliwang nagawa sa pagsusulat ng kuwento na requirement niya sa klase.
Inilapit niya ang mukha niya sa akin at tiningnan ko naman siya ng diretso sa mga mata bilang pagkumbinse na magsasabi ako ng totoo at sasagutin ko ang lahat ng itatanong niya sa akin.
“Opo, ma’am,” ang sagot ko. “Waray din kasi ang nanay ko—iyong ‘pikat’ sa bahay namin ang ibig sabihin niyan ‘malandi’.” Maaari nang makapasok ang mga Waray sa bahay namin sa Quezon City dahil pumanaw na ang aking tatay at lolo na mga Ilonggo mula sa Negros. Magkahalong Hiligaynon, Waray at Tagalog ang salita sa loob ng bahay namin noon. Ang ‘Pikat’ naman ang pangalan ng pangunahing tauhan sa aking kuwento na isang malupit na guro ng Ingles sa Balanguiga bago naganap ang tanyag ngunit ikinubling masaker ng mga Amerikano sa Balanguiga noong 1908, isang munisipalidad sa Samar.
“Maganda siya,” ang sagot ng guro at iniabot niya sa akin ang kuwento. Nang tunghayan ko ang papel hayun sa ibabaw ng mga letrang tinipa pa sa Olympia typewriter ang grado: 99%. “Masyado lang itong mahaba kaya di ko nabigyan ng perfect,” ang pahabol ng guro.
Apat na bagay lang para kilalanin kang ‘tanyag’ na manunulat sa loob ng campus ng Unibersidad ng Santo Tomas noong dekada ‘90: ang maging kasapi ng Thomasian Writers Guild (TWG) na nangangahulugang mailalathala ang mga likha mo sa mga dahon ng The Varsitarian at The Flame, ang mapararangalan ang akda mo ka ng Gawad Ustetika (dahil bibihira o tila wala pa noong mag-aaral ng Santo Tomas ang nagwawagi ng Palanca), ang makakuha ng fellowship sa mga pambansang palihan sa Dumaguete, Baguio o Iligan at ang huli, ang maging manunulat ka ng The Varsitarian. ‘Tanyag’ dahil sistematiko ang kultura sa loob ng Santo Tomas para ilagay sa pedestal ang kanyang mga manunulat na mag-aaral. At sa sistemang ito nagsisimula at nagtatapos kay Dimalanta. Walang ‘tanyag’ na manunulat sa loob ng Unibersidad ang hindi dumaraan sa kanyang Pormalistikong pamamaraan ng pagsusuri at pagtuturo ng pagsusulat, lalo na iyong mga makatang mga mag-aaral na nagsusulat sa Ingles.
Nang sumunod na semester, isang imbitasyon ang lumapit sa akin. Isang mag-aaral, tanyag na makata at sanaysayista sa Unibersidad na inabandona ang pag-aaral niya ng Physical Therapy sa Unibersidad para lumipat ng kurso sa Literature sa aming pakultad at maging mag-aaral ni Dimalanta. Pinahahanap daw ako ni Dimalanta, ayon sa kanya, para maging kasapi ng Thomasian Writers Guild. Natuwa naman ako sa imbistasyon dahil hindi birong samahan ang TWG sa loob ng Unibersidad. Hindi mamerang mga campus writer ang naging kasapi ng samahang ito na ngayo’y kinikilala nang mga tanyag na mga manunulat ng bansa. Pero sa isang kondisyon, ang pagpapatuloy ng makata at sanaysayista, kailangan na makadalo raw ako ngayong bakasyon sa workshop ng TWG at makapasa sa nasabing workshop para tuluyang tanggapin na kasapi ng samahan. Noong bakasyong din iyong dumalo ako sa workshop. Dumating sa workshop ang kilalang manunulat bilang mga panelista, mga manunulat na nababasa ko lamang noon sa high school at sa mga aklat sa loob ng Filipino Section ng Central Library ng Unibersidad: Bienvenido Lumbera, J. Neil Garcia, Nerissa del Carmen Guevara, Jose Wendell Capili, Cirilo Bautista, Rebecca T. Anoñuevo, F. Sionil Jose, V.E. Carmelo Nadera, at hayun, hindi mawawala si Dimalanta sa mesa ng palihan. Dumalaw din sa palihan ang mga dating kasapi ng TWG upang matunghayan ang mga bagong kasapi ng grupo. Naroroon silang lahat at nakapalibot sa iyo – mga makata, sanaysayista, nobelista, at mga tanyag na manunulat na mula sa Unibersidad at bumabalik dahil sa paanyaya ni Dimalanta upang tulungan na pandayin ang pagsusulat ng mga kasapi ng TWG.
Sa loob ng mga palihan ng TWG isang katotohanan ang matingkad na sumalubong sa akin, isang katotohanan na siya ring makikita ko sa loob mismo ng samahan nang maging pormal na kasapi na ako ng grupo. Natapos ang isang linggong workshop at hindi dumaan sa palihan ang akda kong maikling kuwento. Nang tanungin ko noon ang makata at sanaysayista tungkol sa aking akda, nagulat siya – at maging ako sa tugon niya: nakalimutan daw na ilagay sa schedule ng palihan ang aking akda. Tinanong ko siya kung maaapektuhan ba nito ang aplikasyon ko sa samahan. Sinagot niya ako na si Dimalanta ang naglagay sa akin sa workshop at pormalidad lamang na idaan ako sa workshop dahil iyon ang panuntunan ng Thomasian Writers Guild sa mga sasapi sa grupo: kailangan makadalo ng isang national writers workshop ang kasapi, magkamit ng award sa isang pambansang patimpalak sa panulat o sa Ustetika, o nailathala nang maraming beses sa mga pambansang pahayagan o magazines. Tanging ang mumunting award sa Ustetika at ang nais ni Dimalanta na isali ako sa samahan ang bitbit ko noon sa pagpasok sa TWG. At kahit hindi naisalang sa workshop ang aking akda, nang magbukas ang semester, naging opisyal na akong kasapi ng Thomasian Writers Guild—ang tanging kasapi ng samahan na nagsusulat o piniling magsulat sa Filipino. Ngayon ko na lamang naiisip at nauunawaan kung bakit ganoon na lang ang utos ni Dimalanta na isali ako sa samahan.
Nang magbukas ang semester lumapit muli ang makata at sanaysayista sa akin. Kumuha raw ako ng pagsusulit para sa The Flame, ang dyornal ng Pakultad ng Sining at Panitik. Ang makata at sanaysayista ang bagong Pangulo na ngayon ng Thomasian Writers Guild. “Pero hindi ako Journalism major,” ang sagot ko sa kanya. “At Chairman ako ng DEKADA,” ang dagdag ko pa. Kilala ang The Flame noon na pinatatakbo ng mga Journalism majors mula Editorial Board hanggang sa mga staff writers at kilala rin ang journal na tumutuligsa sa Student Council kaya hindi nila hinahayaan na maging kasapi ng pahayagan ang mga ‘kilalang pulitiko’ ng Pakultad. Chairman ako noon ng isang political party sa Student Council, at ang mga alumni ng political party na ito ang minsang nakabangga ni Dimalanta sa isyu ng pagsusuot ng uniporme at ‘freedom of expression’ sa loob ng Campus. “Pero writer ka at kilala ka ni Dimalanta,” ang sagot lang niya sa akin. Nang makapasa ako sa pagsusulit ng The Flame, lalong naging hayag ang mga plano ni Dimalanta: sa taong iyon, isang Literature major, ang pangulo ng Thomasian Writers Guild ang siya ring magiging Editor-in-Chief ng journal at halos lahat ng mga kasapi ay mula sa Journalism at Literature majors maliban sa isa—ang patnugot ng Filipino Section.
Sa loob ng The Flame at Thomasian Writers Guild ko unang naranasan ang makisalamuha sa mga kapwa ko manunulat—sa pagitan ng ilang yosi at sandosenang bote ng Red Horse at Colt 45 sa lugar kung saan nag-iinuman ang mga bus driver at konduktor ng bus sa Maria de Leon sa Dapitan ang mga diskusyon tungkol sa pagsusulat, sa mga manunulat na hinahangaan at kinamumuhian, sa mga susunod na artikulong lalabas sa journal at sa kinabukasan ng aming pagsusulat sa labas ng Unibersidad. Masigasig—ito ang pinakatamang salita sa mga kasama ko noon sa The Flame at Thomasian Writers Guild. Naalala ko noon na kahit lango na sa alak ang aming editor-in-chief, doon sa isang sulok ng inuman sa Dapitan ipatatawag niya ako tungkol sa mga artikulo na lalabas sa aking seksiyon. Palagi niyang hawak ang bughaw na Pilot na siyang ginagamit niya palagi sa pag-eedit ng aming mga artikulo at galleys at sa pagsusulat ng kanyang mga tula at sanaysay. ‘Blue Moonfish’ kung tawagin namin noon ang aming editor-in-chief na siya ring pangulo ng Thomasian Writerts Guild. Naalala ko noon na dahil iba-iba ang mga schedule namin sa klase at para na rin mai-dokumento ang mga utos, babala at paunawa ng mga section editors at ibang staffers isang logbook ang inilaan sa lahat ng kasapi ng dyornal. At dahil ang mga kasapi ng journal ay halos mga manunulat at makata imbes na mga utos at paalala ang laman ng journal, mga tula, sanaysay at mga saloobin ng mga staff tungkol sa mga personal na karanasan, sa paglalaro ng mga talinghaga at mga salita at ang mga problema ng kanilang pagsusulat. Hindi na mabilang kung nakailang palit kami ng logbook noon sa loob lamang ng isang semester.
Hindi naging madali sa akin ang maging patnugot ng Filipino Section ng The Flame lalo na sa mga relasyon sa mga kasamang manunulat at mamamahayag sa loob mismo journal, ang mapanuring paninimbang ng mga mag-aaral ng pakultad sa saysay ng journal sa pagiging kritikal nito sa usapin at isyu ng mga mag-aaral at ng lipunan na noo’y naglulunoy sa talamak na korupsiyon ni Erap sa gurbyerno at ‘nakakabit’ kasi ang journal sa dekana ng pakultad, at iyon nga, sa relasyon ng The Flame sa The Varsitarian na siyang opisyal na pahayagan ng Unibersidad.
Wala akong karanasan sa pagiging kasapi ng isang campus newspaper kahit noong nasa hayskul pa ako. Ang TWG at ang The Flame ay ikinakabit noon kay Dimalanta na kasalukuyang Dekana ng Pakultad ng Sining at Panitik – hindi magandang imahen ang maging ‘Dimalanta baby’ sa ilang kasapi noon ng aming partido lalo na sa mga kaklase ko sa Agham Pampulitika na mga kasapi ng League of Filipino Students, SAMASA at kalabang partido ng aking partido. Ako ang pangulo ng Senior Class ng Agham Pampulitika. Minsan biniro ako ng isang kaibigan sa Agham Pampulitika na habang naroroon ang buong klase namin sa SONA ni Erap sa Batasan, naroroon naman daw ako sa ilalim ng saya ni Dimalanta at nagsusulat ng mga tula tungkol sa Pag-ibig at Kalibugan. Ang pagiging patnugot ko sa The Flame ang ikinabuwisit din ng isang lider ng Journalism Society—naging kuwenstiyon sa kanya ang posisyon ko sa journal at ang ‘karapatan’ kong i-edit ang kanyang artikulo at tula dahil hindi naman ako Journalism major; nauwi pa sa pananakot na huwag daw akong dadaan sa isang lugar sa bahagi sa Unibersidad dahil ‘doon’ daw tumatambay ang kanyang fraternity. Hinamon ko na lamang siya ng duwelong suntukan sa Botanical Garden ng Unibersidad na hindi naman natuloy. Isang bagay sa digmaan ang natutunan ko sa relasyon noon ng The Flame at ng The Varsitarian, isang institusyon sa kasaysayan ng campus journalism hindi lamang sa Santo Tomas kundi sa bansa: kung gaano kaya kasalimuot at ka-banayad ang labanan ng mga karagatan. Napag-alaman ko na si Blue Moonfish pala ay dating kasapi ng The Varsitarian. Nang lisanin nito ang pahayagan, nilisan din nito ang pag-aaral niya ng Physical Therapy sa Unibersidad para mag-aral ng Panitikan sa aming Pakultad na talaga namang ikanagulat sa TWG sa kung hanggang saan ang kayang isakripisyo ng isang kasapi ang kanyang kinabukasan para sa pagsusulat. Kung mayroon kaming Blue Moonfish, naroroon naman sa kanyang trono, sa loob ng malamig na airconditioned room sa makasaysayang Main Building ang isang makata, ang ‘Sea Child’ na mula rin sa aming pakultad. Banayad at tahimik ang pag-agos ng relasyon ng dalawa patungo sa kani-kanilang mga pampang. Wala kang maririnig na mga mahahayap na salita na bibitiwan ng dalawa sa isa’t isa – ngunit ang digmaan ay naroroon sa mga hindi nabibitiwang mga salita. May problema siya sa balarila sa Ingles, kiming sasabihin ng isa. Hindi na nagbago ang tema ng kanyang mga likha, ang sasabihin naman ng isa na halos pabulong. At dahil pangulo ng Thomasian Writers Guild si Blue Moonfish, dumalang ang paglalathala ng mga mga taga-TWG sa mga pahina ng The Varsitarian (maliban sa isang makata na mula sa College of Music), bigla nang nawala ang ‘TWG’ sa pangalan ni Sea Child sa tuwing may tula itong mailalathala (may ‘TWG’ kasi na ikinakabit sa tabi ng pangalan ng kasapi sa tuwing may mailalathalang tula, dula, kuwento o sanaysay), at magkakaroon lang saysay sa usapan ng mga kasapi ng TWG at ng The Flame ang pahayagan sa Main Building sa tuwing mapag-uusapan ang USTetika na taunang iniisponsoran ng The Varsitarian. Kung tanyag si Blue Moonfish sa kanyang mga sanaysay, si Sea Child ay tanyag sa makata sa aming Pakultad na sa katunayan mayroon pa nga akong babaeng kaibigan sa Agham Pampulitika na hanggang sa ngayon ipinaalala pa rin sa akin ang pangako ng makata noon na isang tula na isusulat para sa kanya. Ang mga editor ng The Varsitarian at ng The Flame ay magka-klase sa Journalism. Ganoon din si Blue Moonfish at Sea Child at ang ilang kasapi ng TWG sa Literature—at pareho silang mag-aaral ni Dimalanta.
Mayroong akong problema: bago pa man ako naging kasapi ng TWG may ipinasa na akong kuwento sa The Varsitarian na mailalathala anumang buwan sa ikalawang semester noong taon na iyon. Si Sea Child, nakilala ko na bago ko pa man nakilala si Blue Moonfish bilang presidente at punong-patnugot. At mayroon din akong naging isang kaibigan na mamamahayag sa The Varsitarian na palagi kong dinadalaw sa opisina ng The Varsitarian at nagkukuwentuhan kami halos magdamag kung hindi sa Lover’s Lane, ang mahabang daan na niyuyungyungan ng mga puno sa likod ng Arch of the Century na nagtatapos sa rebulto ni Benavidez o sa tapat ng ospital ng Santo Tomas sa ilalim ng mga puno. Hindi ko noon alam kung paano lalanguyin ang banayad na relasyon na ito ng dalawang pahayagan na hindi ako pupulikatin sa lalim at tuluyang malunod at ipadpad sa alinman sa kanilang mga pampang.
At dahil si Dimalanta ang itinuring na ‘ina’ ng mga makata na ito, hindi naging hayag ang kanilang tampulan at tuluyang nahati ang mga dating magkakaibigan at magkakakilalang manunulat sa loob ng Uunibersidad. Hindi pinababayaan ni Dimalanta ang mga manunulat ng Unibersidad; lahat ng suporta at gabay tinatanggap namin noon sa The Flame— at siya ang Dekana ng Pakultad ng Sining at Panitik at ang The Flame na pinatatakbo ng kanyang Thomasian Writers Guild.
Bukod sa aking major ang isang bagay na nagpapatingkad sa akin sa Thomasian Writers Guild at The Flame – ako lamang ang kasapi na nagsusulat sa Filipino bukod sa isa kong staff noon sa Filipino Section na freshman at dating mag-aaral ni Michael Coroza sa Southridge Night School. Naalala ko noon ang una kong kuwento na nailathala; tungkol ang kuwento sa paghihintay ng isang asawa sa kanyang bana na nasa piling ng isang puta sa buong magdamag. Naging alingasngas noon ang pamagat ng aking kuwento—“Bana”. Suhestiyon ng isang kasapi ng journal na palitan daw ang pamagat ng aking kuwento dahil hindi raw ito maiintindihan ng mga magbabasa.
“Hindi ‘yan Tagalog,” ang sabi niya. “Ang setting sa Makati?”
“E, di magbigay ka ng katumbas na Tagalog ng ‘husband’,” ang sangga ko.
Wala siyang maibigay bukod sa ‘asawa’. Bago pa man makarating kay Blue Moonfish ang suhestiyon inunahan ko na ito. Sa gitna ang umaalingasaw na nasusunog na mantika na pinaglulutuan ng mojos sa tabing kantina sa Colayco Park ng Unibersidad at ng usok ng sigarilyo ni Blue Moonfish isang maalinsangang tanghali ipinaliwanag ko sa kanya na ‘bana’ ang salitang ginagamit namin sa balay kung ituturing ang ‘husband’ sa usapan. Negrense ang tatay ko at Waray naman ang nanay ko. Matapos ang mahabang paliwanag sa harap ni Blue Moonfish nailabas din ang kuwento gamit ang salita bilang pamagat—sa balay ng mga pobreng migranteng Waray at Ilonggo na naninirahan at namuhay na sa Maynila, mula sa mga wika ng aking mga magulang.
Wika. Hindi ko alam kung ano ang mayroon sa pagsusulat sa sariling wika sa isang institusyon na sa Ingles nagsusulat ang karamihan ng mga manunulat at itinuturing na ang pagsusulat sa sariling wika ay paglalantad ng ugaling subersibo at pagiging aktibista. Hindi ako subersibo at mas lalong hindi ako aktibista. Ayaw ng mga magulang ko sa mga aktibista at mas lalong ayaw nila sa mga komunista. Drayber ng traktora sa hacenda sa Negros ang lolo ko at kaibigan naman niya ang mga hacendero at ang cadre ng NPA sa amin noon sa Kabankalan. Hindi pa rin nakalilimutan sa balay namin ang karanasan ng nanay ko noon sa Kabankalan nang may dumating na mga NPA sa balay ng aking lolo, sukbit ang kanilang mga baril at tatlo lang kaming naiwanan ng nanay ko sa balay at kapatid kong sumunod sa akin. Dahil sa takot ng nanay ko (at hindi naman siya taga-Negros; mula sa Dulag sa Leyte ang nanay ko) inihagis kami ng nanay ko sa silong upang ikubli sa mga lalaki at babaeng napadaan na may sukbit na mahahabang baril at kukunin daw ang mga itinabing bigas at manok ng aking lolo para sa kanila. Ang nanay ko rin ang tipo ng manggagawa sa pabrika na talaga namang ikabubuwisit mo dahil hindi siya sasali sa piket at wala siyang pakialam sa unyon; isa rin siya siguro sa mga loyalistang nalungkot nu’ng nawala si Marcos sa puwesto, hindi dahil kay Marcos kundi dahil para sa kababayan niyang si Imelda.
Agosto kung ipagdiwang ng Unibersidad ang ‘Linggo ng Wika’. Sa isang linggo ng pagdiriwang na ito isang patimpalak ang itinatanghal ng Languages Department ng Unibersidad—nasa ilalim ng kagawaran ang pamamahala ng tatlong lengguwahe na itinuturo sa Unibersidad—Ingles, Filipino at Español. Dalawang magkasunod na taon akong ipinadala ng aming kolehiyo sa patimpalak-bigkasan na ito. Sa unang taon ako ang kumatawan sa kolehiyo at nagwagi ako ng ikalawang gantimpala. Sinulat ng isang mataas na editor ng The Varsitarian ang aking piyesa na binigkas sa harap ng hurado at ng madla. Sa sumunod na taon, ako at ang aming kolehiyo ang inaasahang susungkit ng unang puwesto dahil nagtapos na sa Unibersidad ang kinatawan ng isang kolehiyo na halos taun-taong nananalo sa patimpalak na iyon. Ito rin ang paniniwala at pag-asam ng guro ko sa Filipino na siya ring ‘adviser coach’ ko sa patimpalak. Noong nagdaang mga taon ipinasusulat sa isang editor ng Varsitarian ang mga talumpati na binibigkas sa patimpalak ngunit sa taong ito at dahil ako naman ay isang manunulat at hangang-hanga pa rin sa akin ang guro sa kuwento ko ng Balanguiga Massacre sa kanyang klase hinayaan niya na ako mismo ang susulat ng talumpating bibigkasin sa patimpalak. Nagboluntaryo ako na bibigkasin ko ang sarili kong talumpati. Labis ang lugod ng aking guro sa aking proposal—hanggang sa narinig na niya ang talumpati.
Sa aking talumpati tinuligsa ko ang saliwang polisiya ng Unibersidad ukol sa pagpapa-unlad ng Wikang Filipino. Ang lantarang pagkatig ng unibersidad sa Ingles ay isang institusyunal na pamamaraan ng pagmamardyinalisa ng Unibersidad sa taumbayan sa mga diskurso sa larangan ng karunungan. Noong mga panahon na iyon nahuhumaling na ako sa pagbabasa sa mga dyornal ng Sentro ng Wikang Filipino mula sa kabilang unibersidad. May guro kami noon sa Filipino na isinasara niya palagi ang pintuan ng klase at lumilihis sa syllabus ng kanyang klase at binabanggit niya sa klase ang iba’t ibang pamamaraan ng mga karatig na unibersidad sa Maynila sa pagpapa-unlad ng Wikang Pambansa. Naalala ko noon habang binibigkas ko ang aking talumpati hindi mapakali at taranta ang aking guro sa Filipino sa kanyang kinauupuan habang nakapatong ang mga palad niya sa kanyang mukha. Huli na nang dumating sa akin ko nagre-report din siya sa ilalim ng Languages Department at nilagay ko siya sa hindi kanais-nais na posisyon sa kanyang mga amo. Habang binibigkas ko ang aking talumpati pinatayo ng puno ng Languages Department ang mga hurado at pinalabas. Tila ang mga hurado ay mga guro at mananaliksik na inimbitahan ng departamento mula sa iba’t ibang institusyon. Hindi ako nagwagi at ang aming kolehiyo sa talumpatian kahit man lamang ikatlong gantimpala. Nang matapos ang pakontes taas-noo kaming dalawa ng guro ko sa Filipino na nagbalik sa aming aming Pakultad mula sa tanghalan sa Education Building. Magpa-file kami ng protesta at magsusumbong sa aming dekana.
Nakabarong pa ako nang pumasok kami sa opisina ni Dimalanta. Tatlo kami sa loob ng silid—ako, si Dimalanta at ang aba kong guro sa Filipino. Nagtanong ang dekana kung bakit natalo ang kanyang pakultad sa patimpalak. Nagpaliwanag ang guro ko sa Filipino. Dahil sa nilalaman ng talumpati, ang sagot ko. Ipinaliwanag ko ang aking talumpati; nagtanong ang dekana kung sino ang nagsulat ng talumpati, ang sabi ko ako. Nagkaroon ng panandaliang katahimikan sa loob ng silid. Nagsalita ang dekana. Nagpaliwanag siya tungkol sa globalisasyon, sa nagbabagong mundo lalo na’t paparating na ang bagong milenyum at sa pakikipagsabayan ng mga Filipino sa ibang bansa sa pandaigdigang talastasan at papaliit nang papaliit na mundo dahil sa information technology. Pero oo nga naman, si Erap nga na hindi marunong mag-Ingles naging President at maka-masa pero tingnan mo ang pagpapatakbo ng gubyerno natin? Marahan at madulas na Ingles ang pagpapaliwanag ng makata sa amin. Ngunit nangatwiran pa rin ako tungkol sa wika at sa marginalisasyon sa patuloy na paggamit ng Ingles sa mga diskursong intelektuwal. Nakayukod lang ang guro ko sa Filipino habang nangangatwiran ako sa dekana, tila nakalimutan na kasi na ang dahilan ng pagpupulong na iyon ay ang protesta.
“Kapag Filipino ka wala kang mararating,” ang sabi niya sa akin para tapusin na ang humahabang usapan. Doon lamang ako natahimik panandalian at hindi ko na maalala ngayon kung ano nga ba ang isinagot ko sa dekana nang pakawalan niya ang mga salitang iyon—o pilit na lamang kinalilimutan na alalahanin ng aking alaala ang naging sitwasyon sa loob ng opisina ng dekana. Tiningnan ko ang aking guro sa Filipino at nais ko sanang habulin ng aking mga mata ang kanyang mga tingin. Nais kong humingi ng tulong sa kanya at katigan ako sa aking pagpapaliwanag. Hayun siya at nakayuko sa aming harapan at magkapatong ang mga kamay niya sa harap ng kanyang katawan at tuod na nakatayo.
“Pero ma’am…” at nais ko pa sanang magpaliwanag.
“Kapag Filipino ka wala kang mararating,” at inulit niyang muli sa akin. At doon ko na ibinababa ang aking bandila at tuluyang sumuko. Iniwasan ko na lamang magsalita—siya ang aking ina, siya ang guro ko sa Panitikan. Pumasok sa silid ang isang guro ng Español sa aming pakultad; nakarating na marahil sa kanya ang balita mula sa Languages Department. Nagtanong siyang muli sa nilalaman ng talumpati at kung bakit di nagwagi ang pakultad. Ipinaliwanag ko sa kanya na sa La Salle, sa Ateneo, at sa Unibersidad ng Pilipinas nakahiwalay ang Filipino Department sa ibang mga wika at pinagtutuunan nila ng pansin ang pagpapaunlad ng wika. Umismid ang guro ng Español at nagsabing bakit hindi na lamang daw ako lumipat sa La Salle, Ateneo, o UP. Pinalabas na lamang ako ng kuwarto at naiwanan ang guro ko sa Filipino kasama nilang dalawa sa loob.
Maraming beses ko nang tinangka na balikan ang guro na iyon sa Filipino at humingi ng tawad sa kasutilan ko at siya ang nagisa sa nangyari sa talumpatian. Makalipas ang ilang taon lumisan din daw ng Unibersidad ang guro at nanirahan sa ibang bansa at naging isang Overseas Filipino Worker. Gaanon nga siguro kalayo ang nararating kapag ‘Filipino ka.’
Nang magbalik ako sa opisina ng The Flame matapos ang pag-uusap sa opisina ni Dimalanta nais kong ilabas ang aking saloobin sa mga kapwa ko manunulat, sa mga makata ng Thomasian Writers Guild. Tinangka kong magpaliwanag ngunit nakamata lang sila sa akin; ganyan talaga ‘yan ang sagot nila sa akin. Lahat sila nagsusulat sa Ingles. Lumapit sa akin ang isang bagong guro noon sa Filipino at dati ring kasapi ng Thomasian Writers Guild at sa opisina ng The Flame na rin tumatambay; isa siyang babaeng makata na nagsusulat sa Filipino. Ipinaliwanag ko sa kanya ang lahat. Tinanong niya sa akin kung saan ko nakuha ang mga perspektibo ko. Sabi ko sa mga libreng journal at polyeto ng Setro ng Wikang Filipino sa UP Diliman. “Sa UP,” ang sabi niya bilang panimula sa isang aral, “OK ang mga ganyan du’n. Nasa Santo Tomas ka.” Isang aral na dapat kong dalhin sa buhay kung nais kong maging manunulat at mamuhay nang matiwasay: hindi ikababawas ng iyong talinghaga at ‘pagiging manunulat’ ang bumalik paminsan-minsan sa realidad. Nagyaya na lamang ang mga kasamang manunulat ng inuman sa Dapitan upang mabanlawan ang masamang karanasan sa buong maghapon.
Hindi pa man lumilipas ang isang semester mula nang maganap ang insidente sa talumpatian, isang pangyayari ang naganap at nagimbal ang lahat sa kolehiyo dahil sa pangyayari na ito. Sa pagitan ng pangyayaring ito at ng talumpatian patuloy na nailalathala ang mga kuwento at tula ko. Itinanghal din akong “Kuwentista ng Taon” sa Gawad Ustetika dahil nagwagi ang aking kuwento ukol muli sa Balanguiga Massacre. Lumabas na rin sa The Varsitarian ang aking kuwento na halos kalahating taon kong hinintay at isa at kalahating pahina ang nakain nito sa pahayagan. Ilang na ilang ako noon kay Blue Moonfish ang lumabas ang kuwento pero nakatanggap naman ako sa kanya ng pagbati.
Ito ang naganap. Napansin ng pamunuan ng sangkaparian ang tila napaririwarang mga mag-aaral ng aming pakultad hinggil sa pagsunod sa “uniform at dress code policy” ng Unibersidad. Sa kolehiyo lang namin makikita ang mga bayot na pinatatahi ang kanilang mga barong at khaki na tila damit ng babae at tila ‘blouse’ na halos ang mga barong. Pumapasok sa klase ang mga mag-aaral na iba’t iba ang kulay ng buhok, ang kulay ng mga kuko sa daliri, naka-sandals. Minsan at hindi ko makalilimutan na pumasok pa sa loob ng klase ang kasama kong editor sa The Flame na ipinatabas niya ang uniporme niyang pambabae kawangis ng damit ni Sailor Moon at nakasuot ng malaking sapatos na itim na hiniram niya raw sa isang kaibigang payaso. Minsan pumasok din siya sa klase na balot na balot ng itim na kasuotan mula sa make-up, lipistik, hanggang sa medyas. “Nagbreak kami ng boyfriend ko,” ang sabi niya sa akin. Nakita ang lahat nang ito ng mga diyus-diyosan sa Main Building at dagling inutusan ang aming pakultad sa ibalik muli at pairalin ang mahigpit na pagpapatupad ng uniform at dress code policy ng Unibersidad.
Tulad ng inaasahan maraming umalma. Ginamit ng ilang mga aktibista at mga political party ng student council ang argumento ng panunupil ng freedom of expression. Nagkaroon ng kaliwa’t kanang pagtutol sa mga pasilyo ng pakultad. May mga nangalap ng lagda at ihahabla muli ang mga administrador ng pakultad sa ‘suppression of freedom of expression.’ Dahil si Dimalanta ang dekana ng pakultad kinakailangan niyang ipatupad ang utos ng nakatataas. Naghigpit ang kolehiyo sa tamang pagsusuot ng uniporme sa klase; sinuspinde ang mga lider ng political party at student leaders na hindi sumusunod sa patakaran. Noong panahong iyon ang partido namin ang may hawak ng pinakatamataas na posisyon sa Student Council at mas pinapaboran ng aming presidente ang mga isyung may kinalaman sa programa ng student council sa mga outreach programs, grievances, scholarship programs at mga fora at symphosia na tumutugon sa akademikong mga pangangailangan ng mga mag-aaral. Kaklase ko rin sa Agham Pampulitika ang pangulo ng aming Student Council at isang matalik na kaibigan. Mainit ang mga mata noon ng mga propesor at ng administrasyon sa amin dahil may kasaysayan na sa Pakultad na magkaroon ng rally ang mga mag-aaral noon ng Agham Pampulitika dahil sa isyu rin ng freedom of expression at umabot pa raw ito sa husgado.
Dalawampu’t anim lamang kaming seniors ng Agham Pampulitika sa Kolehiyo. Bukod sa akin, sa dalawa kong matalik na kaibigan na pawang mga ‘grade conscious’, sa president ng Pax Romana, sa president ng choral group ng aming pakultad at sa presidente ng aming Student Council at ang kanyang uyab na palaging nakabuntot sa kanya—lahat ng nalalabi sa klase kung hindi kabilang sa partidong lantarang tumutuligsa sa uniform policy ng Unibersidad ay mga aktibista at kasapi ng nga organisasyong hindi pinahihintulutan sa loob ng Unibersidad—League of Filipino Students, Student Christian Movement.
Dahil ang mga klase ng Agham Pampulitika ay sa gabi o tuwing Sabado nakasanayan na ng aming klase ang pumasok sa naka-‘dressdown’: maong, t-shirt, rubber shoes. At nakasanayan na rin ng aming mga propesor na pumapasok sa klase nila na hindi nagsusuot ng uniporme ang kanilang mga estudiyante. Naging praktikal din ang ‘dress down’ para sa aking mga kaklase dahil mas madali nilang nagagampanan ang mga gawain nila sa labas ng Unibersidad: iyong mga dumadalo sa rally, iyong mga kaklase ko na nagtutungo sa mga komunidad ng mga maralitang taga-lungsod sa Tondo, iyong may mga gawain pa sa kanilang mga sari-sariling mga organisasyon sa labas ng Unibersidad.
Ang totoo: walang bilib ang mga kaklase ko sa administrasyon ni Dimalanta. Wala rin silang pakialam kung anumang bagong anunsiyo o patakaran na ipatutupad ng pakultad. Hindi sa dahil wala silang pakialam noon o nais lamang nilang baliin ang patakaran ng Unibersidad: wala lang talaga silang pakialam noon dahil mas nakatuon ang aking mga kaklase sa mga gawain nila sa labas ng Unibersidad at sa mas malawak na isyu sa lipunan tulad ng korapsiyon noon ni Erap, ang militarisasyon sa kanayunan, ang mga maralitang taga-lungsod, ang nalalapit naming graduation at kung lahat ba kami ay magtatapos dahil sa mga hindi na praktikal at makatotohanang hiling ng aming mga guro matapos lamang ang kurso, ang mga responsibilidad sa aming mga pamilya. Isang maliit lang na isyu sa akin, lalo na sa aking mga kaklase, ang pagsusuot o di pag-susuot ng uniporme sa klase.
Nagkataon isang gabi napadaan ang isang ‘morality police’ sa harap ng aming silid-aralan at nasilip niya mula sa pintuan na halos lahat sa amin sa loob ng klase ay hindi naka-uniporme. Natatandaan ko na klase namin iyon sa Political Theory. Dali-daling nagsumbong ang bubwit sa Dean’s Office at nang makarating kay Dimalanta ang nangyari, nagpuyos daw ito sa galit at kahit kailan problema niya raw palagi ang mga nagiging seniors ng Agham Pampulitika. Mas lalo raw nagalit ang Dekana nang malaman na ang presidente ng seniors class ay ang Filipino Editor ng The Flame at kasapi pa ng Thomasian Writers Guild.
Makalipas ang ilang araw ipinatawag sa Dean’s Office Blue Moonfish. Natatahimik lang noon ang ibang editors kung papasok ako sa opisina. Problemado noon palagi ang editor-in-chief namin at pake-paketeng sigarilyo ang nauubos nila ng ibang editors sa pag-uusap sa labas ng opisina ng The Flame (maaari pa noon talagang manigarilyo sa loob ng campus ng UST). Kinausap ako ng masinsinan ng aming editor-in-chief. Gusto raw akong ipatanggal ni Dimalanta sa The Flame, pero sabi niya: “Ganda lang talaga ng Nanay mo; huhupa rin ‘yan—mahal ka lang niyan.” Malabo ang paliwanag niya sa akin pero tinatanggap ko na lamang ito dahil siguro ganoon naman talaga ang timpla ng ugali ng mga makata at tila nakasasanayan ko na dahil halos mga makata silang lahat na mga kasama ko sa Thomasian Writers Guild.
Nasuspinde ang buong klase sa Agham Pampulitika at maiaalis lamang ang suspension kung maipadadala namin sa opisina ng Dean’s Office ang aming mga magulang. Natakot ako noon dahil paano ko pahaharapin sa isang Inglesera at eleganteng makata ang nanay ko na di nga nakatapos ng elementarya sa kanila sa Leyte at di rin niya maiwanan ang tindahan namin ng isda sa talipapa sa Luzon Avenue. Pinapunta ko na lamang sa Santo Tomas ang tiyahin ko at siya ang nagpaliwanag sa Dean’s Office sa sitwasyon ko sa aking pamilya: na wala na kaming ama sa pamilya at bilang panganay sa magkakapatid ako ang inaasahan ng aking pamilya na kailangang magtapos sa lalong madaling panahon at makatulong sa aking pamilya at mga kapatid. Tinawagan ako ng isa kong tiya at pinagalitan sa telepono. Aktibista na raw ba ako at bumalik na lang daw ako sa Negros at maging NPA. Kung anu-ano raw ang pinagkakaabalahan at hindi ko na lamang isipin ang pagtatapos sa nalalapit na Marso.
Kinausap ako noon ng adviser ng Student Council tungkol kay Dimalanta. Isang mabait na guro sa Ingles at Journalism ang propesor na ito. Personal akong kilala at ang ilang kasapi ng partido ng propesor na ito; ito rin ang propesor na ilang araw bago siya pumanaw nilapitan niya ako at walang anu-ano’y sinabihan ako na: “Huwag na huwag kang titigil sa pagsusulat.” Ganoon din ang sinabi niya sa akin noong araw na kinausap niya ako tungkol kay Dimalanta, “Pagpasensiyahan mo na ang Nanay mo; ganyan talaga ‘yan mahal ka niyan.”
Halos isang buwan ang lumipas bago ako muling nakalapit kay Dimalanta. Natatandaan ko noon na sa pagbubukas ng Creative Writing Center and Studies ng Santo Tomas binigyan ko siya ng dalawang dosenang pulang mga rosas bilang paghingi ng tawad. Mula noon naging magaang na muli ang loob niya sa akin at nanumbalik na ang nakasanayan niyang pagbati sa akin tuwing magkikita kami sa loob ng kolehiyo, na tila matagal na kaming hindi nagkikita. Minsan ipinatatawag niya pa kami ng mga kasama ko sa Thomasian Writers Guild para ipakilala sa mga matatandang manunulat na dumadalaw sa kanya sa Center. Minsan naabutan ko pa silang dalawa ng isang matandang premyadong makata na dumalaw sa kanya at may bote ng alak sa pagitan nilang dalawa gayong mahigpit na ipinagbabawal sa loob ng Unibersidad ang alkohol, maging ang pagpasok sa klase na lango sa alkohol. Alam kong lango na sa alak ang makatang lalaki at magiliw nilang pinag-uusapan na parang dating mag-kaibigan na muling nagkita ang Unibersidad ng Santo Tomas noong mga panahon nila at doon ko nakita si Dimalanta na tumatawa at napapangiti na parang ordinaryong tao, iyong parang matandang babae na nakakatabi sa loob ng jeep o iyong nanay mo na kausap ang kanyang matagal nang hindi nakikitang kumare. Binabanggit ng lalaking makata ang biro na mayroon isang makata na naipasok daw sa mental asylum dahil nabaliw sa pag-ibig sa dekana noong kabataan pa nila. Tumakas sa akin ang pangalan ng makatang binabanggit ngunit nakikita ko sa mga mata ni Dimalanta ang pag-urirat sa isang matamis na alaala ng kanyang kabataan. Inalok pa ako ng alak ng matandang makata sa loob ng opisina ng dekana habang patuloy ang kanilang kuwentuhan. Naalala ko noon ang kuwento ng isang kasapi ng TWG na si Dimalanta pa raw ang magtatanggol sa mga ismid at puna ng mga administrador at ilang matataas na tao sa Unibersidad sa mga sinusulat ng mga makata niyang estudiyante lalo na’t patungkol ito sa mga sensual na relasyon. Makakausap mo raw si Dimalanta sa ganitong mga usapin hanggang sa ikaw na mismo ang magulat sa kanyang mga perspektibo. Hindi ko naranasan kay Dimalanta ang ganoong mga usapan, ang pinakamalapit naming huntahan sa isa’t isa ay ang patungkol nga sa wika. Ngayon iniisip ko kung nababasa niya ba noon ang lahat ng naisulat ko sa Santo Tomas, hindi ako sigurado. Pero sigurado ako na hindi niya ako pinabayaan sa Thomasian Writers Guild, sa Santo Tomas. Bagaman ilang ako sa kanya noon at nahihiyang lumapit sa kanya, si Dimalanta ang ikalawang tao na naniniwala sa kakayanan kong magsulat sa mura kong edad—ikalawa lamang sa aking sarili.
Naalala ko noong unang linggo ng Marso, ilang araw na lamang at magtatapos na ako sa kolehiyo ipinatawag ako ni Dimalanta sa kanyang opisina. Pagpasok sa opisina walang sere-seremonyang sinabi niya sa akin na igagawad ang Literary Excellence Award ng Unibersidad sa aking pagtatapos. “But I am not a Literature major, ma’am,” ang sagot ko sa kanya. Mahaba ang paliwanag niya pagkatapos na para bang nais niyang sabihin sa akin na hindi lang ikaw ang may kakayanang lumihis sa nakatakda at inaasahan—na baka nakalimutan mong isa rin akong makata: na kaya kong likhain at wasakin ang mga tradisyon, na kaya ko ring bumalik sa realidad paminsan-minsan. Nagpasalamat ako sa kanya at sinabi niya sa akin na “You should continue writing ha even outside the University?”
Ngayon na nasa labas na ako ng Unibersidad, malayo sa Maynila at halos lagpas isang dekada na ang nakalilipas mula nang maging kasapi ako ng Thomasian Writers Guild, sa bawat pagyuko ko sa entablado sa pasasalamat sa mga manonood ng aking mga dula, sa bawat kuwento ko na mailalathala o matatapos maisulat—lagi kong iniisip ang hamon sa akin pagkatapos kung hanggang saan ba ang mararating ng aking pagsusulat, kung ano nga ba ang maging isang Filipino at magsulat sa sariling wika. Kung ano nga ba ang maging isang manunulat at yakapin nang buong-buo ang paglalakbay sa landas na ito na hindi mo mararating ang dulo ng daan kahit siguro sa kamatayan. Minsan ipinatawag kaming lahat ni Blue Moonfish dahil mayroon daw mga bagong kasapi ng grupo. Nagulat ako noon dahil tila espesyal ang mga bagong kasapi na ito na kailangan pa na tawagin ang lahat bilang pagsalubong. Nang makita ko tatlong mag-aaral pala ng UST High School ang mga bagong kasapi, isang babae at dalawang lalaki na yayat ang isa. Naisip ko noon, masuwerte ang mga highschool na ito at nabigyan sila ng pagkakataon na makasali sa grupo sa murang edad. Puwede ba tayong tumanggap ng High School ang tanong ng ilang kasapi, maging ako na alam ang mga bisyo at ugali ng mga kasapi ng TWG at hindi ko alam kung makababagay ba ang mga mag-aaral sa sekondaryang paaralan sa mga gawain at libangan ng grupo. “Mga bataraw ‘yan ni Krip Yuson, sabi ni Love Woman,” ang tugon lang sa amin ni Blue Moonfish bilang paliwanag kung bakit dapat maging kasapi ng grupo ang tatlo. Namangha ang lahat sa tatlong batang kasapi, marahil magagaling itong mga makata, mas magagaling kaysa sa mga kasalukuyang mga makata noon ng aming grupo. Hindi ko pa noon nababasa si Krip Yuson at kung ano nga ba ang dala ng kanyang pangalan. Ngayon iniisip ko kung nasaan na kaya ang mga batang iyon at kung nagpatuloy ba sila sa pagsusulat nang makatungtong ng kolehiyo o ngayon siguro na mayroon na silang sari-sariling mga pamilya. Marami rin kasi na dating mga kasapi ng Thomasian Writers Guild na lumihis ng landas at namuhay sa ‘labas ng Panitikan’ nang lisanin ang Unibersidad. “Sagrado at banal na lugar ang daigdig ng Panitikan,” ang paliwanag sa amin noon ni Blue Moonfish sa isang seryosohang diskusyon ng mga kasapi ng TWG sa kinabukasan ng aming pagsusulat at kung ang manunulat nga ba ay ‘ipinanganak’ o sadyang isa sa mga desisyon lamang sa buhay. “Hindi ito para sa lahat,” dagdag pa niya. Kay Dimalanta, tulad ng mga makata na kasama ko noon sa Thomasian Writers Guild, ang Pag-Ibig ang siyang simula at hangganan ng Lahat; na ang maging tampalasan ay umibig; na sa aming mga manunulat ang daigdig ay ang Panitikan at ang Panitikan ay ang daigdig—at ang mga nalalabi sa sansinukob ay ang mga nakababagot na karaniwan ng buhay at rela-relasyon. Na hindi ang mga malalakas ang nananatili kundi ang mga matatapang.
