 |
| Larawan ni Alberto Bainto/Grand Mosque, Cotabato City |
“THE MOST EFFECTIVE means of subjugating a people is to capture their minds.” Hindi ito sa akin, mula ito sa polyeto ni Renato Constantino na The Miseducation of the Filipinos. Bagaman ang polyeto ni Constantino ay patungkol sa paggamit kay ‘Rizal’ ng sistemang edukasyon ng mga Amerikano na naglalayong lumikha, hindi ng malayang mga Filipino, kundi ng mga mababait at masunuring mga mamamayan ng kanilang kolonyal na pamahalaan at mga institusyon. Misedukasyon, ito ang kalapastanganan ni Aquino at ng ating gubyerno sa pagbisita sa ika- 45 na Anibersaryo ng Jabidah Massacre nitong nagdaang Lunes.
Dumaong ang bapor na sinasakyan namin sa pantalan ng General Santos City nitong Lunes mula sa Balut Island. Pagod ako sa biyahe at sinubok kong matulog pagdating sa transient house na tinitirahan namin sa siyudad upang makabawi ng lakas at makapagsulat sa buong maghapon. Tanghaling-tapat nang magising ako sa ingay ng ispiker mula sa malapit na parke ng siyudad. Isang boses ng babae ang nasa mikropono. “Allahu akbar! Allahu akbar!” ang singhal ng babae. Tumayo ako at nagtungo sa kompyuter. Binuksan ang Facebook upang makibalita kung anong mayroon sa Gensan, baka nga may rally. Ang unang bumulaga sa akin, sa mga status ng mga kaibigang Moro ay ang mga pananabik nila sa pagdating ng Pangulo ng Pilipinas sa anibersayo ng Jabidah Massacre sa Corregidor. Anibersaryo pala ng Jabidah Massacre ngayon, naisip ko.
Patuloy ang pagsigaw ng “Allahu akbar!” sa malayo. At naisip ko bigla ang dumalo sa lokal na pagdiriwang ng Gensan sa makasaysayang Jabidah—makasaysayan lalo sa mga Moro. Tinunton ko ang lugar kung saan nanggagaling ang ingay, sa Grandstand pala ng siyudad ito nagmumula. Nadismaya ako nang malaman ko na ang ingay pala ay mula sa kakarampot na mga tao na nagtitipun-tipon sa napakalawak na Grandstand; at dahil tanghaling-tapat at mainit, ang iba’y naroroon na sa lilim ng mga puno at wala sa harapan ng entablado kung saan nagsasalita ang babae na naririnig ko mula sa aking silid. At mas lalo akong nadismaya nang malaman ko na hindi pala ito pagdiriwang ng Jabidah ngunit sa anibersaryo ng Moro National Liberation Front. Lumapit lang ako sa isang babae na naka-kombong at nagtanong, “Pareho po ba ang araw ng anibersaryo ng MNLF at Jabidah?” Nakanganga lang sa akin ang babae. Hindi ko alam kung hindi niya naintindihan ang Tagalog ko o hindi niya alam ang Jabidah Massacre. May lumapit sa aming matandang lalaki na naka-kopiya, at inulit ko sa kanya ang tanong. Natahamik ang lalaki, nag-isip at sumagot ng: “Yata…yata…”
Mahalaga sa akin bilang Filipino at bilang manunulat ang Jabidah Massacre. Mahalaga sa akin ito dahil ito ang edukasyon ko sa digmaan sa Mindanao. 2008 nang dumalo ako sa pagdiriwang sa Corregidor. Naaalala ko na nag-file pa ako ng leave sa opisina para lamang makarating sa isla. Ang konsepto ng pagdiriwang ay kakaiba noon. May ‘peace caravan’ ang mga people’s organization, NGO, MILF, MNLF at mga nais na dumalo sa piging na maglalakbay mula Mindanao at Sulu patungo sa Maynila. May mga lumad, Moro, at di-Moro na dumalo sa anibersaryo. Mula sa Mindanao, sa mga probinsiya at siyudad na kanilang pinanggalingan maglalakbay ang kani-kanilang mga ‘caravan’ sa bawat siyudad na madaanan at mangungusap ng kapayapaan sa mga mamamayan hanggang sa makarating nga sila sa Maynila. At mula sa Maynila, sabay-sabay silang magtutungo sa Corregidor para ipagdiwang ang anibersaryo ng Jabidah Massacre.
Sa loob ng bus patungong Bataan nakaupo ako sa tabi na dating combatant ng MNLF at sa likod naman namin ang mga kinatawan ng MILF na magsasalita rin sa Corregidor. Iyon na marahil ang pinakamatagal kong ‘oras’ sa tabi ng isang Moro noon at hindi ako kumportable sa piling ng mga itinuturing na ‘rebelde’ ng gubyerno. Sa Corregidor ko na lamang naunawaan na ang mga taong ito pala ang magbibigay ng pinaka-epektibong lektyur sa saysay ng piging na aking dadaluhan. Sa loob ng bus habang nasa biyahe pinakikinggan ko na lamang ang kuwentuhan ng mga tao sa loob. Wala akong kilala sa kanila at nasa kabilang sasakyan naman ang kaibigan kong si Salem. Sa haba ng biyahe wala ka namang ibang pagkakaabalahan kundi ang makipaghuntahan sa iyong mga katabi at kasama sa paglalakbay. May kuwento ng mga ‘bakwit’, ng mga dating sundalo, ng mga kagila-gilalas na pakikipagsapalaran at kuwento ng mga katapangan ang ibang mga pasahero. Mga kuwento na palaging nagsisimula sa ‘Noong araw…’, ‘Dati ganito…’, ‘Natatandaan ko…’ Nananabik din ang ilan na makita sa personal si Jibin Arula, ang survivor ng massacre at marinig ang kanyang kuwento. Siya kasi noon at ang kanyang mga salaysay ang pinaka-sentro nitong pagtitipon. At dahil bago sa akin noon ang lahat, matamang makikinig na lang ako sa kanilang mga naratibo, sa kanilang mga kasaysayan na inilalahad nila sa sarili at sa malaya nilang mga salita.
Ganito sa akin bilang Filipino ang Jabidah Massacre, isa itong maliit, masikip ngunit sagradong espasyo ng kalayaan para sa mga Moro na ibinabahagi nila sa akin. Kalayaan ng isip, ng salita, sa imahinasyon at mga posibilidad ng isang malayang tao, pag-unawa at kalayaan ng Sarili. Sa Corregidor, isa-isang nagsalita ang mga kinatawan ng mga sundalo, ng pulisya, ng MNLF, MILF, mga lumad, at ordinaryong mamamayan na mula sa Mindanao. Ang mga salitang ‘kalayaan’, ‘self-determination’, ‘kolonyal na pamamahala ng mga Filipino sa mga Moro’ ay binabanggit na walang pag-aalinlangan, walang takot at pasubali. Isang makabuluhang edukasyon sana para sa isang Filipino sa kamay ng mga Moro tungkol sa kalayaan, kung ano nga ba ang saysay nito sa pagkatao, kung ano nga ba ang saysay nito sa kapayapaan at sa isang lipi.
Ang presensiya ng pangulo ng mga Filipino sa nasabing piging ay isang anomalya sa diskurso ng kalayaan ng tao, sa diskurso ng pagiging isang tunay na Filipino. At tulad ng inaasahan, bilang simbolo ng kapangyarihan, nabigyan ng espasyo si Aquino sa piging—at sinakop ng espasyo niya ang buong pagdiriwang. Naging benyu din ang pagtitipon upang tuligsain ni Aquino ang mga kalaban niya sa pulitika at kritikal sa kanyang pamahalaan. Lumabas sa website ng gubyerno ang talumpati ni Aquino. Binasa ko ito nang paulit-ulit. Nakapanghihilakbot na panlulupig na alam mong walang dadanak na dugo, walang masasakit na mga pahayag, na ni hindi mo kailangan ng pagngawa.
Sinimulan ni Aquino ang talumpati, tulad sa marami niyang mga talumpati sa madla, sa mga ‘kabutihan’ at ‘kontribusyon’ ng kanyang mga magulang noon na mga pulitiko at kabilang na ngayon sa makulay na kasaysayan ng political dynasty sa pulitika ng Pilipinas. Isinalaysay niya ang naging partisipasyon ng kanyang ama, na dating senador ng oposisyon, sa pagbubulgar ng naganap na Jabidah Massacre sa Corregidor na pilit na ikinukubli ng gubyerno noon sa taumbayan. Naisip ko, siguro may nag-isip din sa pagdiriwang sa Corregidor na ginamit din ni Ninoy Aquino ang isyu para isulong ang kanyang pulitikal na ambisyon laban sa isa pang pulitikong Filipino, si Marcos. Ano ang kinahitnan ng pagbabanggan ng dalawang pulitikong Filipino, na mula sa mayayaman at makapangyarihang mga pamilya sa pulitika ng Pilipinas at sa pagitan nila ang mga Moro? At sige, isulong pa natin hanggang sa hangganan ang mga katanungan: Hanggang kailan ba gagamitin ng mga pulitikong Filipino ang mga Moro para sa kanilang mga interes at interes ng kanilang yaman at mga pamilya?
Heto: ang konsepto ng edukasyon ay hindi naglalayon na makamit ang pagsasalaysay ng mga pangyayari, ng mga empirikal na ebidensiya na nasusulat (o di naisusulat) sa mga talaan at aklat ng bayan. Hindi doon nagtatapos ang layunin ng edukasyon, hindi mo pa roon makikita ang tinatawag na ‘malayang pag-iisip’ at ‘makabagong kamalayan’. Ang edukasyon ay upang wasakin ang luma at tumuklas ng mas bago pang mga pagtingin, mas bago pang mga pamamaraan, diskurso.
Ang ginagawa ni Aquino at ng kanyang gubyerno ay isang uri na pananakop: ang isalaysay mo, bilang kapangyarihan, sa mga Moro, sa kanilang harapan ang sarili nilang kasaysayan at iparinig mo sa kanila ang nais nilang marinig. Kunin mo muna ang kanilang mga salita at sarili bago ang kung ano pang mga nalalabi pa sa kanila. Ito na marahil ang sukdulan ng katampalasanan ni Aquino sa harap ng mga kapatid na Moro.
“Nanganak ng dahas ang dahas; ang mali, nagbunga ng mas malalaki pang mali. Kung nagpanday lamang sana sila ng mga batas na kumikilala sa mga katutubo noon; kung ang mga unang hinanakit ay sinagot sana ng malasakit, sa halip na sinalubong ng armas—ilan po kaya sa tinatayang isandaan at dalawampung libong Pilipinong nasawi sa apatnapung-taon na hidwaan ang siguro’y kapiling pa ng kanilang pamilya ngayon? Ilan kaya sa tinatayang dalawang milyong napilitang lumikas sa kaguluhan, ang nagkaroon sana ng produktibong buhay, at nakaambag sa pag-angat ng rehiyon o ng buong bansa?”
Walang bago sa perspektibo na ito ni Aquino at kung tutuusin dapat hindi na ako nagulat dahil matagal na itong kinakanlong ng mga institusyon ng ating bansa, natutunan ko na ito sa aking mga paaralan, narinig sa mga popular na awitin, nabasa sa mga pahayagan at napanood sa telebisyon at sa mga pagtatanghal sa teatro. Ito ang isang mapanupil na Naratibo ng mga Filipino sa mga Moro. Hindi ito Moro kung babalikan ko lang ang mga salita ng mga kasama kong biyahero noon sa bus, noong 2008 sa Corregidor. Sino ba ang ‘sila’ sa kanyang mga pangungusap? Sino ang isinasakdal ng kanyang mga pangungusap sa “isandaan at dalawampung libong Pilipinong nasawi sa apatnapunbg-taon na hidwaan?” Ito ang nais na ipahiwatig ni Aquino: na mga Moro mismo ang nagtulak sa kanilang sa mga sarili sa kamatayan, na iginisa nila ang mga sarili nila sa sariling mantika. Na wala naman silang napala pagkatapos kundi ang alin sa dalawa: ang walang saysay na kamatayan o ang maging Filipino. At tulad ng namamayaning pagtingin ng mga Filipino sa mga Moro na matamang si Aquino at ang kanyang gubyerno lamang ang kakatawan: saliwa ang naging pagtingin at pag-unawa ng mga Moro sa Jabidah Massacre sa loob ng apat na dekada. Na ang tama ay sa kanya, na simbolo ng kapangyarihan, na nilaanan ng podium at matatamis na ngiti at pagsulubong, ang tama ay ang sa mga Filipino. Hindi na ito bago, hindi ito moderno. Ito ay verbalisasyon lamang ng namamayaning institusyon na pagtingin ng mga Filipino sa mga Moro, na napakatagal na nating kinakanlong sa ating mga lipunan at institusyon. Nais kong itanong kay Aquino: At bakit tila pabalik ng tatlong daang taon ang pagtingin at pag-unawa ng mga Filipino sa mga Moro na nagsimula pa noong panahon ng mga Kastila?
Nang dumating ang hapon nais ko sanang malaman ang naging reaksiyon ng mga kapatid na Moro dahil nag-aakala ako na makikita ko sa kanila ang tunay na diwa at saysay ng Jabidah. Hindi ko na kinailangang bisitahin ang kani-kanilang mga FB dahil isa-isang naglabasan sa mismong wall ko ang mga larawan, pati ang screenshot ng talumpati ni Aquino sa mga pahayagan ng mga Filipino sa Maynila, ang link ng website ng pamahalaan kung saan nakapaskil ang talumpati ng pangulo. Marami-rami rin na ipinaskil pa bilang status update na verbatim ang ilang bahagi ng talumpati ng pangulo. Nagbabago na nga ang mundo at panahon, naisip ko, ngunit hindi ako sigurado kung papasulong ba ito o pagbabalik muli sa yungib kung saan sa dilim, hindi kung sino ang may mga mata ang makapangyarihan kundi kung sino ang may mahigpit na paghawak bilang pagbikis sa mga kamay ng mga kasama sa loob.
Ganito ang epektibong proseso ng panlulupig na nilalaman ng talumpati ni Aquino sa Jabidah: una, kukunin mo ang kanilang kasaysayan bilang pag-aari; ikalawa, kukunin mo ang kanilang mga pag-iisip sa pamamagitan ng paghulog sa bitag ng mga magaganda at mababangong mga salita na ang depinisyon at saysay ay mula sa nanlupig at wala sa nalupig—ang taong walang kasaysayan at malayang kaisipan ay walang ring sariling wika kaya babanggitin nila na parang parrot ang wika ng manlulupig. Isang kahangalan kung paniniwalaan na ang dila nila ay ang dila ng makapangyarihang manlulupig—hindi, ang dila nila ay ang dila ng aba at masunuring nalupig, mga taong walang bigat, walang saysay kundi sa interes ng kanilang manlulupig. Humihiling ako ng higit pa sa kayang ilatag sa akin sa hapag ng aking pamahalaan.
Walang nakapagsabi kay Aquino na sa kabilang dulo ng continuum, ang kabaligtaran ng pagiging aba at nalupig ay hindi karahasan, hindi ang digmaan – kundi ang malayang pag-iisip. Na ang Moro ay mga Muslim at ang Islam ay relihiyon ng kapayapaan. Iyan sana ang inisip ng mga tao sa gubyerno noon, ng mga pulitikong sina Marcos at Aquino, ng mga Filipino at hindi ang digmaan at karahasan sa mga Moro. Ito ang wala sa talumpati ni Aquino sa Anibersaryo ng Jabidah noong Lunes. Nasaan ang pagka-Filipino ni Aquino? Nasaan ang moralidad at delicadeza ng kasalukuyang gubyerno?
Sa huli, “Ulitin ko lang po: Ang lumipas, ‘di na po natin mababago. May tungkulin tayo sa kasalukuyan, at ‘yong hinaharap ng ating salinlahi—obligasyon nating, ‘di hamak, pagandahin.” Tama, ang Kagandahan ay Kalayaan at marapat lamang, sa hinaharap at sa susunod pa na salinlahi ibalik sana natin sa kanila bilang moral na obligasyon ang kanilang mga naratibo, ang kalayaan at kabanalan ng kanilang mga Salita at espasyo. Ang Wika ng malaya, ng mga taong may kalayaan. Mabuhay ang malayang pag-iisip. Allahu Akbar!
